quarta-feira, 2 de fevereiro de 2022

- A questão do Rio Pirara (1829-1904)

Àgbègbè kan tó jẹ́ apá kan Ilẹ̀ Bràsíl tẹ́lẹ̀ àmọ́ táwọn Adúláwọ̀ ará Gùyánà ti òde òní ń ṣàkóso.

Uma área que já foi parte do Brasil, mas que agora é governada pelos pretos da Guiana. 


A Questão do Pirara foi um conflito diplomático entre Portugal (depois o Brasil) e Inglaterra, iniciado no início do século XIX e terminado em 1904.


Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.funag.gov.br/ipri/btd/index.php/9-teses/655-brasil-versus-inglaterra-nos-tropicos-amazonicos-a-questao-do-rio-pirara-1829-1904

file:///C:/Users/Orlandes%20Rosa%20Farias/Downloads/887-3055-1-PB%20(4).pdf


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Àwọn ọmọ adúláwọ̀ tó ń gbé ní Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aláfọwọ́sowọ́pọ̀ ilẹ̀ Gùyánà, s. Negros que vivem na República Cooperativista da Guiana.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aláfọwọ́sowọ́pọ̀ ilẹ̀ Gùyánà, s.  República Cooperativista da Guiana.

Gùyánà, ilẹ̀ Gùyánà, s. Guiana.

Ọmọbìnrin ilẹ̀ Gùyánà, s. Filha da Guiana. 

Obìnrin ará Gùyánà, s. Mulher guianense.

Ọmọorílẹ̀-èdè Gùyánà, ọmọ ilẹ̀ Gùyánà, ọmọkùnrin ilẹ̀ Gùyánà,  s. Guianense.

Ti orílẹ̀ èdè Gùyánà, tí a bí ní ilẹ̀ Gùyánà, adj.  Da Guiana, que nasceu na Guiana, guianense.

Ọmọkùnrin ilẹ̀ Gùyánà, s. Filho da Guiana.  Ọkùnrin ará Gùyánà, s. Homem guianense.

Àwọn èèyàn ilẹ̀ Gùyánà, s. Povo da Guiana.

Àwọn ará Gùyánà, s. Os guianenses.

Apá kan ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀, s. Parte do antigo Estado.

Àwọn ìpínlẹ̀ tí ó ti ọwọ́ rẹ̀ bọ́ sọ́wọ́ ọba gúúsù ti Íjíbítì, s. Territórios ocupados pelo rei do sul do Egito.

Tó jẹ́ apá kan Ilẹ̀ Bràsíl, adj. Que faz parte do Brasil.

Àgbègbè kan tó jẹ́ apá kan Ilẹ̀ Bràsíl tẹ́lẹ̀, s. Uma área que já foi parte do Brasil.

Àgbègbè kan nítòsí ibodè Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aláfọwọ́sowọ́pọ̀ ilẹ̀ Gùyánà, s. Uma área perto da fronteira com a República Cooperativista da Guiana.

Apá kan ìpínlẹ̀ náà tí wọ́n máa ń pè ní ilẹ̀ àwọn ọmọ Bràsíl, s. Parte do território que costumamos chamar terra dos brasileiros.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira, s. Republica.
Ìpínlẹ̀, orílẹ̀-èdè, s. Estado.

Àgbègbè, s. Território, enclave. Àgbègbè tó kẹ́yìn níbi tí àwọn Mùsùlùmí ń gbé ní orílẹ̀-èdè Sípéènì - Último enclave mouro na Espanha.
Ìpínlẹ̀, s. Fronteira, demarcação, limite entre duas cidades, Estado ( SP, RJ).
Orílẹ̀, s. Nome que denota um grupo de origem ou clã.
Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão. 
Orílẹ̀-èdè, s. Estado, nação.
Ìlú, s. Cidade, terra, , região, país.
Ìlù, s. Tambor, um tipo de toque de atabaque.
Ìlù, s. Atabaque, tambor.
Ìlu, s. Verruma, perfurante.
Ìlú etí, s. Tímpano.
Èdè, s. Idioma, língua, dialeto.
Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma.
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca. 
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ti lọ, adj. Desaparecido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.

Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.
Apákan, s. Porção, parte.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aparapọ̀ ilẹ̀ Bràsíl, s. República Federativa do Brasil.

Ilẹ̀ Bràsíl, Bràsíl, s. Brasil, Pindorama.

Ọmọ orílẹ̀-èdè Bràsíl, ọmọ ilẹ̀ Bràsíl, s. Brasileiro, brasileira.

Ti orílẹ̀ èdè Bràsíl, adj. Do Brasil; 

Tó jẹ́ ọmọ bíbí ilẹ̀ Bìràsílì, tó jẹ́ ọmọ bíbí ilẹ̀ Bràsíl, tí a bí ní ilẹ̀ Bràsíl, adj. Brasileiro, brasileira.

Obìnrin ọmọ Bràsíl, obìnrin ọmọ ilẹ̀ Bràsíl, obìnrin ará Bràsíl, obìnrin tó jẹ́ ọmọ bíbí ilẹ̀ Bràsíl, s. Brasileira.

Ọkùnrin ọmọ Bràsíl, ọkùnrin ilẹ̀ Bràsíl, 

ọkùnrin ará Bràsíl, ọkùnrin tó jẹ́ ọmọ bíbí ilẹ̀ Bràsíls. Homem Brasileiro.

Tẹ́lẹ̀, adv. Antes, antecipadamente, prioritariamente. Ààrẹ ilẹ̀ Faransé tẹ́lẹ̀ - Ex-presidente da França.

Ṣùgbọ́n, àmọ́, prep. Mas, porém. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Àyàfi, prep. Exceto. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).

Àyàfi, àfi, àfibí, conj. Somente, exceto. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Àmọ́, conj. Mas, porém, contudo. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Àmọ̀bí, conj. Exceto, a não ser que. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Àbí, tàbí, conj. Ou. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Bóyá, adv. Talvez, porventura, ou...ou. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Yálà ... tàbí, yálà...àbí, conj. Ou...ou, seja...seja. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, conj. Muito mais, quanto mais, quanto menos. As palavras que revelam alternância em yorubá são as seguintes disjunções: àyàfi, àfi (exceto, somente, a menos que, a não ser que), àmọ́, ṣùgbọ́n (mas, porém), àbí, tàbí (ou), bóyá/yálà ... tàbí/àbí (querer ... ou/seja...seja/ou...ou), aḿbọ̀sì, ańbọ̀tórí, ańbèlèǹté (muito menos, muito mais, quanto menos).
Àwọn Adúláwọ̀ ará Gùyánà, s. Negros da Guiana, pretos guianenses.
òde-òní, òde-ìsisìyí, s. O presente dia, o dia de hoje.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.

Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Ṣàkóso, v. Governar, reger, controlar. 



segunda-feira, 31 de janeiro de 2022

- RJ: regime nazifascista ocupa Jacarezinho para aterrorizar o povo preto com limpeza étnica, ódio racial e tortura.

  Àwọn ìròyìn bíi pípa odindi ẹ̀yà run, ìkórìíra kẹ́lẹ́yàmẹ̀yà, ìwà ìkà sí ìran ènìyàn àti ìròyìn àwọn apániláyà.

Notícias como limpeza étnica, ódio racial, crime contra a humanidade e terrorismo.

 

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.youtube.com/watch?v=wnhg1LbUwmU&t=13s

https://g1.globo.com/rj/rio-de-janeiro/noticia/2022/01/31/morador-jacarezinho-denunciou-tortura-ameaca-pms-bope-reconhecer-autores.ghtml

https://www.metropoles.com/brasil/rj-jovem-denuncia-tortura-e-ameaca-por-pms-no-jacarezinho


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìjọba Násì òun ìjọba Aláṣẹ Oníkùmọ̀ tó jẹ́ òǹrorò, s. Regime nazifascista.

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú láti ọwọ́ àwọn ìjọba tiwọn fúnra wọn, s. Genocídio de seus cidadãos praticados pelos governos.

Ìkórìíra kẹ́lẹ́yàmẹ̀yà, s. Ódio racial.

Ìwà ìkà sí ìran ènìyàn, ẹ̀ṣẹ̀ sí aráyé, s. Crime contra a humanidade.

Ilé-Ẹjọ́ Ìwàọ̀daràn Káríayé, s. Tribunal Penal Internacional

Ìran aláwọ̀ funfun lọ̀gá, s. Supremacia branca.

Àwọn afáríkodoro, s. Skinheads. 

Ọmọlẹ́hìn Bolsonaro, s. Bolsomínion, seguidor de Bolsonaro, eleitor de bolsonaro. Sujeito burro, ignorante, mal intencionado, autoritário, extremista, preconceituoso, homofóbico, misógino, racista, xenofóbico e que faz discurso de ódio contra minorias na internet. É apoiador de torturadores, de ditadores e ditaduras militares. A maioria deles acredita que hidroxicloroquina e uso de ozônio pelo ânus pode curar paciente com Covid-19. Também acredita na terra plana, no geocentrismo e no cristonazifascismo. 

Ìwé-ìròyìn, s. Jornal.
Ìròyìn, ìròìn, s. Notícias, reportagens.
Ròyìn, v. Noticiar, relatar.
Ìròyìn Orí Tẹlifíṣọ̀n, s. Telejornal. 

Pípa ẹ̀yà ìran run, pípa ìran run, pípa odindi ẹ̀yà run, s. Limpeza étnica, genocídio.

Gẹ́gẹ́ bí, conj. De acordo com, assim, exatamente.

, prep. Como, da mesma forma que.

Bí ...bá ti, adv. Tanto tempo quanto, como, quando.
Bí... bá, v. aux. Expressa uma condição indefinida.
, v. Perguntar, indagar de alguém, comunicar. Também usado para formar frases interrogativas; nesse caso, é posicionado no fim da frase. Entregar, distribuir. Gerar, dar nascimento a. Estar zangado, aborrecer.
, conj. v. aux. Se. Indica uma condição

Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.

Ti, àti, conj. E.
Pẹ̀lú, Conj. E.
Òun, on, conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas.

Àwùjọ apániláyà, ẹgbẹ́ àwọn apániláyà,  àwùjọ àwọn apániláyà , s. Grupo terrorista, organização terrorista.
Apániláyà, s. Terrorista.
Ìpániláyà, s. Terrorismo.
Ìwà ìpániláyà tó kárí ayé lọ, s. Terrorismo internacional, terrorismo global.
Ìṣòro ìwà ìpániláyà, s. Problema de terrorismo.
Ohun tó gbàfiyèsí nínú ọ̀ràn ìpániláyà jákèjádò ayé, s. Atos espetaculares de terrorismo no mundo inteiro.
Àìráragba-nǹkan-sí, s. Intolerância.
Ìjà ẹ̀yà, s. Violência étnica.
Ìpẹ̀yàrun,  ìpakúpa, s. Genocídio, holocausto.

Ìṣẹ̀lẹ̀ ìdánilóró, s. Atentado terrorista.

Ìgbòkègbodò ẹgbẹ́ àwọn aṣòdì sí ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, s. Antifa. O movimento Antifa é uma conglomeração de grupos de esquerda. A principal característica dos grupos antifa é a sua oposição ao fascismo por quaisquer meios necessários. Eles atuam com táticas de militância em protestos expondo identidades de nazistas e fascistas e realizam manifestações contra a extrema-direita. 

mọ orílẹ̀-èdè Bràsíl tó lòdì sí ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, s. Brasileiro antifascista.

Aṣòdì sí ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, s. Antifascista. 

Tó lòdì sí ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, adj. Antifascista.

Agbára ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, ètò ìjọba aláṣẹ oníkùmọ̀, ìjọba bóofẹ́bóokọ̀ arínilára,  s. Fascismo.
Ìmúnisìn tipátipá, ìjọba ìmúnisìn tipátipá, s. Totalitarismo (hitlerismo, fascismo, nazismo, nacional-socialismo).

Ètò ìjọba Násì, s. Nazismo.
Ẹgbẹ́ násì, s. Partido nazista.
Ẹgbẹ́ aláṣẹ bóofẹ́bóokọ̀, s. Partido de extrema direita.
Ẹgbẹ́  àwọn Òṣìṣẹ́ Sósíálístì Tọmọorílẹ̀-èdè Jẹ́mánì, s. Partido Nacional Socialista dos Trabalhadores Alemães.

Ẹgbẹ́ ìmùlẹ̀ Ku Klux Klan, s. Ku Klux Klan.
Onípadà-sẹ́hìn, aládẹ̀hìnbọ̀, olùpadà-sẹ́hìn, konsafetifu, s. Reacionário, conservador.

Ìjọba ológun, s. Governo militar.
Àgọ́ ìṣẹ́niníṣẹ̀ẹ́ Násì, s. Campo de concentração nazista.
Ọ̀dáràn, apànìà, apani, s. Criminoso, assassino, malfeitor, culpado, matador.
Ìkóríra, ìkórìíra, s. Ódio.
Ìṣojúsàájú, s. Parcialidade, favoritismo, xenofobia.
Ìṣẹlẹyàmẹyà, s. Racismo.

Kẹ́lẹ́yàmẹ̀yà, adj. Racista.
Ajàfẹ́tọ̀ọ́-ọmọnìyàn lórí ọ̀ràn ìṣèlú, s. Ativista político.

Ọ̀rọ̀àbá, s. Ideologia.
Ìjọba, s. Governo, reino.

Elérò ẹ̀yà-tèmi-lọ̀gá, elérò igbagbọ ẹ̀yà-ìran-tèmi-lọ̀gá, aláìfẹ́irúẹ̀dáọmọẹnìkéjì, s. Racista. 

Ilẹ̀ àwọn òkú tó ṣókùnkùn biribiri, s. Submundo escuro.
Ayé àwọn òkú wà, níbi tí àwọn òǹrorò abàmì ẹ̀dá lónírúurú ń gbé, òmíràn á rí bí ènìyàn, òmíràn á dà bí ẹranko, s. Submundo aterrorizante, habitado por monstros hediondos em formas humanas ou animais.
Àwọn ohun akójìnnìjìnnì-báni, s. Coisas aterrorizantes.
Àwọn alákitiyan násì, s. Nazistas.
Àwọn aláṣẹ násì, s. Autoridades nazistas.
Ẹnì kan tó bá gba ilẹ̀-ayé títẹ́ pẹrẹsẹ gbọ́, ẹnì kan tó máa ń sọ nípa ilẹ̀-ayé títẹ́ pẹrẹsẹ: terraplanista, s. Terraplanista. Pseudointelectual que acredita ou defende que o planeta Terra é plano.
Tó ń gba ilẹ̀-ayé títẹ́ pẹrẹsẹ gbọ́, tó máa ń sọ nípa ilẹ̀-ayé títẹ́ pẹrẹsẹ, adj. Terraplanista.
Ilẹ̀ ayé tẹ́ pẹrẹsẹ, ilẹ̀ ayé títẹ́jú pẹrẹsẹ, ilẹ̀ ayé títẹ́ pẹrẹsẹ, ilẹ̀-ayé títẹ́ pẹrẹsẹ, s. Terra plana.
Ilé-ẹjọ́ Gígajùlọ, s. Supremo Tribunal Federal, corte suprema, suprema corte, supremo tribunal.
Dẹ́rùbà, v. Amedrontar, assustar, apavorar, intimidar, aterrorizar, atemorizar, assombrar, acobardar, aterrar, espavorir, terrificar.
Dẹ́rù, v. Causar medo, alarmar.
Dẹ́rùsílẹ̀, v. Causar pânico, alarmar.
Ìbẹ̀rù, s. Medo, pusilanimidade, fraqueza.

Ọ̀tẹ̀ tó wáyé lọ́gbà ẹ̀wọ̀n, s. Sedição na prisão, rebelião de presos.
Àjà ilẹ̀, s. Calabouço.
Túbú, s. Prisão, jaula, custódia.
Ilée túbú, s. Casa de custódia, prisão.
Ẹ̀wọ̀n, s. Corrente, grilhões. Planta rasteira e espinhosa. 
lẹ́wọ̀n, s. Preso.
Ẹlẹ́wọ̀n olókìkí, s. Prisioneiro famoso. Wọ́n pe Bárábà ní “ẹlẹ́wọ̀n olókìkí burúkú” àti “ọlọ́ṣà” - Barrabás é descrito como “preso notório” e “salteador”.
Ẹlẹ́wọ̀n, s. Prisioneiro.
Ondè, s. Prisioneiro, preso em corrente, escravo.
Àrúfín, s. Prisioneiro, criminoso, transgressor, 
Ọ̀dáràn, apànìà, apani, s. Criminoso, assassino, malfeitor, culpado, matador.
Láìní òfin, s. Sem lei.
Tí ó lòdì sí òfin. adj. Que é contrário à lei, ilegal.
Ìdẹkùn, s. Armadilha, cilada. Maracutaia, tramóia, combina, trampa, manobra (política, econômica etc.).
Tàkúté, s. Armadilha de metal para pegar roedores.
Panpẹ́, pawọ́pẹ́, pakuté, s. Algemas.
Okùn-dídẹ, s. Armadilha, cilada, arapuca.
So pọ̀, dì lókùn, so lókùn, dè lókùn, so; dì mú, bù so, gbá mú, v. Prender.
, v. Capturar, agarrar. Ser afiado. Ser severo. Tomar, pegar coisas leves e abstratas.

Ghẹto, s. Gueto, subúrbio, favela, periferia, bairro de minorias raciais, bairro de minorias sociais, bairro judeu. 

Etílé, s. Periferia de uma cidade, arredores, circunferência, vizinhança, perímetro urbano, contorno.
Agbègbè, s. Arredores, periferia, subúrbio, cercanias. 
Àgọ́ àwọn tálákà, àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, àwọn àdúgbò tí kò bójú mu rárá, àwọn ilé àbẹ̀rẹ̀wọ̀ táwọn èèyàn kọ́ síbi tí ìjọba ò fọwọ́ sí, àwọn Ilé akúṣẹ̀ẹ́, 
àdúgbò àwọn akúṣẹ̀ẹ́, s. Favela. Conjunto de moradias populares que, construídas a partir da utilização de materiais diversos, se localizam, normalmente, nas encostas dos morros. Wọ́n ṣírò rẹ̀ pé àwọn tó ń gbé láwọn ilé akúṣẹ̀ẹ́ jákèjádò ayé ju bílíọ̀nù kan lọ - Estima-se que mais de 1 bilhão de pessoas em todo o mundo vivam em favelas. 

Àwọn ilé táwọn èèyàn ti pa tì, s. Casas abandonadas, prédios abandonados.


sábado, 22 de janeiro de 2022

Primavera Árabe

 Àwọn ìdìtẹ̀ ńlá tó ti ṣẹlẹ̀ nínú Àárín Gbùngbùn Ìlà Oòrùn Ayé àti Àríwá ilẹ̀ Áfíríkà, bẹ̀rẹ̀ láti oṣù Ọ̀pẹ (oṣù kéjìlá ọdún), ọdún 2010

Grandes revoltas no Oriente Médio e Norte da África, a partir de Dezembro 2010.


https://www.notibras.com/site/primavera-arabe-e-ets-o-que-esperar-para-2020/


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Àwọn ìdìtẹ̀ ńlá tó ti ṣẹlẹ̀ nínú Àárín Gbùngbùn Ìlà Oòrùn Ayé àti àríwá ilẹ̀ Áfíríkà láti ọdún 2010, s. Grandes revoltas no Oriente Médio e norte da África desde 2010 (Primavera Árabe).

Ìdìtẹ̀ ńlá, s. Grande revolta.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ti lọ, adj. Desaparecido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.

Ṣẹlẹ̀, v. Acontecer. 

Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Àárín Gbùngbùn Ìlà Oòrùn Ayé, s. Oriente Médio.

Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos.
, (conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.

Ti, àti, conj. E.
Pẹ̀lú, Conj. E.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.

Àríwá ilẹ̀ Áfíríkà, s. Norte da África.

Bẹ̀rẹ̀, v. Começar, iniciar.
Bẹ̀rẹ̀ sí, v.  Iniciar a, começar a. Tẹ́túlọ́sì bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Tértulo começou a acusá-lo.

Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Láti dé, prep. Indica de um lugar para o outro. Láti Ẹ̀kọ́ dé Ìbàdàn - De Ekó para Ibadam.
Láti di, prep. Indica de um período para outo. 
Láti, prep. De, desde. É usada depois de um verbo com sílaba dupla e se for seguida de outro verbo. Para verbo de uma sílaba, é opcional.  Èmi kò fẹ́ràn láti jẹ níkàn - Eu não gosto de comer sozinho. Alguma vezes é colocada antes do verbo para expressar propósito. Ó dé lát'àná - Ela chegou desde ontem. Em outros casos, é usada para indicar direção. Ó dé láti ọjà- Ela chegou do mercado.

Oṣù, s. Mês.

Oṣù ọ̀pẹ, oṣù kéjìlá ọdún, s. Dezembro.

Ọdún, s. Ano, estação, período próximo das festividades anuais.






quinta-feira, 20 de janeiro de 2022

- Colocar cor em alguns personagens históricos.

 1. Ìwà ti fífi àwọ̀ kun àwọn ẹni gidi kan nínú ìtàn náà láti sọ wọ́n di aláwọ̀ dúdú.  

Ato de colorir alguns personagens reais da história para torná-los pretos.

1. Nímírọ́dù (Ninrode).

Ninrode, Nimrod ou Nenrode é um personagem bíblico, filho de Cuxe e Semíramis, neto de Cam e bisneto de Noé, descrito como o primeiro poderoso na terra.

2. Jésù Krístì (Jesus Cristo).

 Além da sua linhagem negra, Jesus nasceu em África. Os Evangelhos dizem de maneira explícita que Jesus nasceu em “Belém de Judá, no tempo do rei Herodes” (Mt 2,1 cfr. 2, 5.6.8.16), (Lc 2, 4.15), (Jo 7, 40-43). Nos tempos antigos, incluindo o tempo de Jesus, Belém de Judá era considerado parte de  África. Até a construção do Canal de Suez, Israel fazia parte da África. Esta visão haveria de perdurar até 1859, quando o engenheiro francês Ferdinand de Lesseps pôs-se a construir o Canal de Suez. A partir daí, foi a África separada não somente geográfica, mas sobretudo histórica, cultural e antropologicamente do que hoje chamamos Oriente Médio. Aquela milenar extensão da África passa a figurar nos mapas como se fora Ásia.

3. Ọbabìnrin Ṣébà (rainha de Sabá).

A rainha de Sabá foi uma célebre soberana do antigo Reino de Sabá, reino mais poderoso da Arábia Feliz. A localização deste reino pode ter incluído os actuais territórios da Etiópia e do Iémen. 

4. Ọbabìnrin Káńdésì (Rainha de Candace).

Candace era um título atribuído a uma espécie de dinastia de rainhas guerreiras, mulheres guerreiras que detinham o poder do reino de Meroé, ao sul do Egito, pouco tempo antes da era cristã, formando uma sociedade matrilinear.

5.  Sípórà (Zípora).

Uma africana, esposa de Moisés, e filha de Jetro (Êxodo 2: 21). Segundo a Bíblia, Deus  permitiu que os israelitas casassem com mulheres cusitas/etíopes ( negras) Êxodo (34: 11 e 16). Há diversas passagens Bíblicas que demonstram que Deus mantinha uma relação única com os etíopes, assim como mantinha com os Israelitas: “Não me sois, vós, ó filhos de Israel, como os filhos dos etíopes?” (Amós 9:7), “Príncipes virão do Egito; a Etiópia cedo estenderá para Deus as suas mãos” (Salmo 68:31). Moisés, que escreveu os primeiros cinco livros da Bíblia, se casou com  Zipora, etíope, e foi criticado por Miriã e Arão (Números 12: 1).

6. Támárì (Tamar).

Tamar aparece pela primeira vez na Bíblia depois que Judá vai para Canaã. Então Tamar, a mulher Cananeia (Negra) fica grávida de Judá, e dá à luz aos gêmeos Zerá e Perez, formando a Tribo de Judá, antepassados do rei Davi e de José e Maria, os pais terreno de Jesus. Gênesis 38.

7. Màríà, ìyá Jésù (Maria, a mãe de Jesus).

Os antepassados de Maria na genealogia de Jesus Cristo  são Tamar, Raabe, Rute, Bateseba (Mateus 1:1-16). As primeiras senhoras mencionadas eram de descendência de Cam. Assim, Maria pode ser  descendentes  dos povos semitas e de Cam. Deus enviou  Maria e José para o Egito com o propósito de esconder o menino Jesus do rei Herodes (Mateus 2:13). Eles não poderiam se esconder no norte da África se fosse uma família branca.

8.  Símónì ará Kírénè (Simão de Cirene).

Os evangelhos são unânimes em afirmar que um certo Simão de Cirene ajudou Jesus a carregar a cruz, a caminho do Calvário (Mt 27.32; Mc 15.21; Lc 23. 26).  Cirene fica no norte da África. Em Atos 13:1 ele reaparece como, Simeão Níger, Simão o negro, ele é um dos pastores da igreja, é o homem que impõe as mãos sobre Paulo para enviá-lo ao campo missionário. A Bíblia fala dos seus filhos e esposa como pessoas importantes na Igreja.

9. Sefanáyà (Sofonias).

O  capítulo 1 do livro de Sofonias   o identifica pela sua família: “Palavra do SENHOR, que veio a Sofonias, filho de Cusi, filho de Gedalias, filho de Amarias, filho de Ezequias, nos dias de Josias, filho de Amom, rei de Judá.”Sofonias foi filho de um homem chamado Cusi; esse nome – Cush, em hebraico – significa Etiópia, e Etiópia significa “a terra do povo de rostos queimados”, ou seja: pessoas negras; baseando-se nisso, Sofonias foi um homem negro.

10. Mósè (moisés).

Moisés tinha as características físicas dos egípcios

11. Ádámù (Adão).

No hebraico, Adão é definido com o solo  marrom-avermelhado, pele escura como uma sombra.  O Jardim do Éden foi descrito em Gênesis como tendo sido perto de um sistema de quatro rio na região das terras de Cush, Havilá, Assur, que hoje seria perto das fronteiras do Leste do Sudão, Etiópia e Eritréia. O berço da humanidade foi confirmado quando os mais antigos restos humanos foram encontrados na Etiópia em 1974. Ciência e  Bíblia confirmam:  o berço da humanidade foi na África Oriental.


2. Ṣíṣe lámèyítọ́ èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tí ó máa ń fi àwọn ará Yúróòpù ṣáájú.

Crítica ao eurocentrismo.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.todoestudo.com.br/sociologia/eurocentrismo

                                             EUROCENTRISMO.


1. Èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tó máa ń fún àwọn ará Yúróòpù lágbára - Ideologia racista que empodera os europeus. 

2. Ẹ̀mí-èrò-orí kan kan tó máa ń fún àwọn ará Yúróòpù lágbára -  Uma ideologia que empodera os europeus. 

3. Èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tá a gbé karí ojú ìwòye ti àwọn ará Yúróòpù - Uma ideologia racista baseada no ponto de vista europeu. 

4. Ẹ̀mí-èrò-orí kan kan tó máa ń gbé àṣà ìbílẹ̀ Yúróòpù náà lárugẹ - Uma ideologia que promove a cultura europeia. 

5. Èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tó máa ń fi ilẹ̀ Yúróòpù ṣe àkọ́kọ́ ní ìgbésí ayé wa - Uma ideologia racista que coloca a Europa como centro da nossa vida. 

6. Èròǹgbà ètò òṣèlú kan tó máa ń fi ìran aláwọ̀-funfun-lọ̀gá ṣe àkọ́kọ́ ní ìgbésí ayé wa - Uma ideologia política que coloca a supremacia branca em primeiro lugar em nossas vidas. 

7. Èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tó máa ń mọ̀yì ojú àwọn ará Yúróòpù lórí ìtàn aráyé, èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tó máa ń mọ̀yì ojú ìwòye ti àwọn ará Yúróòpù náà nínú ìtàn aráyé - Uma ideologia racista que valoriza o ponto de vista europeu na história humana.

8. Èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tí ó máa ń fi àwọn ará Yúróòpù ṣáájú - Uma ideologia racista que coloca a Europa em primeiro lugar. 


Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://afrokut.com.br/blog/10-pessoas-negras-nas-historias-biblicas/


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Fi àwọ̀ kun àwọn ẹni gidi kan nínú ìtàn, v. Colorir alguns personagens históricos, colocar cor em alguns personagens históricos.

Ìwà, s. Caráter, conduta, comportamento.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ti lọ, adj. Desaparecido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.

Fikún, v. Adicionar, aumentar. 

Fikùn, v. Pintar. 

Fífi, part. Geralmente usada como prefixo para dar força verbal à palavra, dando a ideia de fazer uso ou compelir. É formado a partir do verbo fi, mais o prefixo "í" e a repetição da consoante do verbo.

Fífì, s. Ato de balançar de modo ondulante.

Fiìfiì, adj. . Longe, distante, afastado.

Fifín, v. Cheirar, fungar.

Aw, s. Pele humana ou de animal, pelo. 

Àwọ̀, s. Cor, semelhança, tintura, matiz.

Àwọ̀, pref. Usado na composição de palavras. 

Áwọ̀, s. Briga, desentendimento.

Kun, v. Cortar um animal em partes após o esfolamento, esquartejar. Incendiar. Unir. Cortar o mato. 

Kún, v. Encher, estar cheio. Fartar-se de comer, satisfazer.

Kùn, v. Pintar, polir. Incendiar, pôr fogo. Zumbir, zunir. Friccionar óleo ou outra substância no corpo. Cantarolar, resmungar, murmurar, lamentar. 

Ẹni gidi kan nínú ìtàn, s. Uma pessoa real na história, um personagem real da história.

Ẹni, s. Pessoa.

Ẹní, s. Esteira, capacho. 

Gidi, adv. De fato, certamente. 

Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.

Ìtàn, s. Mitos, histórias.

Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.
Náà, art. O, a, os, as. 
Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.

Gẹ́gẹ́ bí, conj. De acordo com, assim, exatamente.

Gẹ́gẹ́, Gẹ́ẹ́, adv. Simultaneamente, exatamente.
Bí ...bá ti, adv. Tanto tempo quanto, como, quando.
Bí... bá, v. aux. Expressa uma condição indefinida.
, prep. Como, da mesma forma que.
, v. 1. Perguntar, indagar de alguém, comunicar. Também usado para formar frases interrogativas; nesse caso, é posicionado no fim da frase. 2. Entregar, distribuir. 3. Gerar, dar nascimento a. 4. Estar zangado, aborrecer.
, conj. v. aux. Se. Indica uma condição.

Oun, ohun, s. Coisa, algo.

Oùn, ohùn, s. Voz.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.

Pàtàkì, adj. Importante.

Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma. 
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca. 

Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Láti dé, prep. Indica de um lugar para o outro. Láti Ẹ̀kọ́ dé Ìbàdàn - De Ekó para Ibadam.
Láti di, prep. Indica de um período para outo. 
Láti, prep. De, desde. É usada depois de um verbo com sílaba dupla e se for seguida de outro verbo. Para verbo de uma sílaba, é opcional.  Èmi kò fẹ́ràn láti jẹ níkàn - Eu não gosto de comer sozinho. Alguma vezes é colocada antes do verbo para expressar propósito. Ó dé lát'àná - Ela chegou desde ontem. Em outros casos, é usada para indicar direção. Ó dé láti ọjà- Ela chegou do mercado.

TORNÁ-LOS PRETOS, v. Sọ wọ́n di aláwọ̀ dúdú.

Sọdi, sọdà, v. Transformar, converter.

Di, v. Tornar-se, vir a ser. Ir direto. Ensurdecer. Cultivar.

Èèyàn dúdú, ọkùnrin dúdú, s. Preto, homem negro. 

Ẹlẹ́yàpúpọ̀, s. Indivíduo mestiço, colorido ou multirracial.

Aláwọ̀ dúdú, s. Preto.
Adúláwọ̀, s. Preto.

Èèyàn aláwọ̀ dúdú, s. Povo preto, povo negro.
Àwọn ènìyàn dúdú, s. Pretos
Ènìyàn dúdú, s. Preto.
Dúdú, v. Ser preto.
Dúdú, adj. Preto.

Ìjà láti fòpin sí èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tí ó máa ń fi àwọn ará Yúróòpù ṣáájú, s. Luta para eliminar o eurocentrismo.

Àtakò sí èròǹgbà ẹlẹ́yàmẹ̀yà kan tí ó máa ń fi àwọn ará Yúróòpù ṣáájú, s. Oposição ao eurocentrismo.

Ìṣelámèyítọ́, s. Crítica.