quarta-feira, 25 de julho de 2018

Dia da mulher negra

Ọjọ́ tí a júbà fún obìnrin dúdú.
Dia da mulher negra.


A imagem pode conter: 1 pessoa, texto
Mo kí ẹ kúu ti ọjọ́ tí a júbà fún obìnrin dúdú! - Parabéns pelo dia da mulher negra!


Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Ọjọ́ tí a bọlá fún obìnrin dúdú, ọjọ́ tí a júbà fún obìnrin dúdú, jọ́ tí wọ́n fi buyì fún obìnrin dúdú, ọjọ́ tí wọ́n fi ń júbà fún obìnrin dúdú, s. Dia da mulher negra. 
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; nente caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
Ẹ̀yin, ẹ, pron. pess. Vocês.
E, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação e movimento. Rò - pensar; èrò - imaginação.
E, é, pron. da 3ª pessoa do singuar representado pela repetição da vogal final do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa Ò gé - Ele cortou; Ò gé e - Ele a cortou.
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
, pron. Você, com sentido formal e respeitoso. Usado depois de verbo e preposição.
Ẹ, ọ, pron. oblíquo. Você.
Ẹ kú, Exp. Inicia uma forma de cumprimento, desejando tudo de bom a uma ou várias pessoas. Ẹ kúu fàájì òpin ọ̀sẹ̀ o! - Bom final de semana!

, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação, movimento e sentimento. kọ́ (ensinar), Ẹ̀kọ́ (aula).
Ẹ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da  3ª pessoa. Ó kẹ́ ẹ - Ele a acariciou. Ó gbẹ ẹ́ - Ele a secou.
Ẹ̀, ẹ, pron. poss. São formas opcionais de rẹ (seu, sua, de você) e rẹ̀ (dele, dela).
Ẹ̀ẹ̀, pref. Forma reduzida de ẹ́rìn ou ẹ̀rẹ̀ (vez), adicionada aos numerais para indicar o  número de vezes. Ẹ̀ẹ̀mẹ́ta (três vezes).
Ẹ ṣé!, expr. Obrigado! “Ẹ ṣé gan-an pé ẹ fara balẹ̀ gbọ́ mi.”- “OBRIGADO por ter me ouvido.”
Ẹ ṣe modupẹ oo!, expr. Obrigado!.
Ẹ ṣe é o!, expr. Cumprimento de agradecimento, obrigado.
Ẹ ṣeun!, expr. Obrigado! 
Ẹ ṣeun púpọ̀! expr. Muito obrigado! 
A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática. Wọ́n ń wàásù ní ọjà kan ní Jakarta - Pregando em uma feira em Jacarta.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.
Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

Bọlá fún, v. Honrar, respeitar ou manter uma grande estima.
Buyì fún, buyìn fún, v. Respeitar, honrar, cuidar. 
Júbà fún, júbà, v. Respeitar, estimar, admitir como superior.
Funfun, adj. Branco.
Fún, prep. Para, em nome de (indica uma intenção pretendida para alguém).
Fún, v. Dar. Espremer, apertar, extrair. Espalhar, desperdiçar, empurrar para os outros. Espirrar, assoar.
Fun, v. Ser branco. Soprar, ventar.

Fífì, s. Ato de balançar de modo ondulante.
Fífi, part. Geralmente usada como prefixo para dar força verbal à palavra, dando a ideia de fazer uso ou compelir. É formada a partir do verbo fi, mais o  prefixo í e a repetição da consoante do verbo.

Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.

Fihàn, v. Mostrar, revelar.

Hàn, v. Aparecer, tornar visível, revelar. Escolher, selecionar um por um.
Fàgbà hàn, v. Sobressair.
Obìnrin dúdú, s. Mulher negra.
Adúláwọ̀, s. Negro.
Ènìyàn dúdú, s. Negro.
Dúdú, v. Ser preto.
Dúdú, adj. Negro.
Ní ti Áfríkà, ti orílẹ̀ èdè Áfríkà, adj. Africano.
Ọmọ ilẹ̀ Áfríkà, s. Africano.
Ọmọ kùnrin ilẹ̀ Áfríkà, s. Africano.
Ọmọbìnrin ilẹ̀ Áfríkà, s. Africana.
Ọmọ Áfríkà Amẹ́ríkà, aláwọ̀dúdú Ará Amẹ́ríkà, adúláwọ̀ ará Amẹ́ríkà, s. Afro-americano.
Ọmọ Áfríkà Ásíà, s. Afro-asiático.
Ọmọ Áfríkà Bràsíl, aláwọ̀dúdú ará Bràsíl, adúláwọ̀ ará Bràsíl, s. Afro-brasileiro.
Ọmọ Áfríkà Kàríbẹ́ánì, aláwọ̀dúdú ará Kàríbẹ́ánì, adúláwọ̀ ará Kàríbẹ́ánì, s. Afro-caribenho.
Ọmọ Áfríkà Kúbà, aláwọ̀dúdú ará Kúbà, adúláwọ̀ ará Kúbà, s. Afro-cubano.

Melanésíà, s. Melanésia.
Papua, s. Papua.
mọorílẹ̀-èdè papua, s. Papuásio. Natural de Papua-Nova Guiné.
Ní ti papua, adj. Papuásio. Relativo a Papua-Nova Guiné.

Ní ti Melanésia, adj. Melanésio.
Ọmọ ilẹ̀ Melanésia, s. Melanésio.
Ẹ̀yà ènìyàn tàmil, s. Etnia tâmil.
Ní ti tàmil, adj. Tâmil.
Ọmọ ilẹ̀ Tàmil Nadu, s. Tâmil.

Ọmọ ilẹ̀ Éṣíà dúdú, s. Asiático negro.
Ọmọorílẹ̀-èdè Íńdíà dúdú, s. Indiano negro.
Ìyá, s. Mãe.
Ìyá ńlá, s. Avó. Nome dado à grande protetora do culto de Gẹ̀lẹ̀dẹ́.
Ìyá ìyá ìyá, s. Bisavó.
Ìyá ìyáwo, s. Sogra, mãe da esposa.
Ìyákọ, ìyá ọkọ, s. Sogra, mãe do marido.
Ìyá àgan, s. Mulher com função no culto de Egúngún.
Ìyágán, s. Título feminino no culto Egúngún.
Ìyá àgbà, s. Avó, matriarca, mulher idosa e respeitável. Nome pelo qual são chamadas as divindades patronas do culto das feiticeiras, ìyámi.
Ìyáàfin, s. Dama.
Ìyágán, s. Título feminino no culto Egúngún. 
Ìyágàn, s. Esterilidade da mulher.
Ìyá kékeré, s. Mãe-pequena, a irmã mais jovem do pai ou da mãe, tia.
Ìyálé, s. A primeira esposa ou a mais velha. Quando o homem tem várias esposas, as demais são chamadas de ìyàwó; a mais nova, de òbòtun.
Ìyálérò, s. Anfitriã, hoteleira. 
Ìyálóde, s. Primeira-dama,  mãe da sociedade.
Ìyálórìṣà, olórìṣà, s. Sacerdotisa do culto aos òrìṣà.
Ìyá násò, s. Título da mulher responsável pelo culto de Ṣàngó.
Ìyàwó, s. Esposa; pessoa recém-iniciada.
Aya, s. Esposa.
Ìyá ilé, s. Título dado à primeira mulher de um homem polígamo ou à esposa mais antiga de um clã .
Ìyá ìsàmì, s. Madrinha.
Ìyá mẹsan ọ̀run, s. Mãe dos nove céus, oríkì e título de Ọya, Yánsàn.
Ìyá mi, s. Minha mãe. Divindades que presidem o culto das feiticeiras.
Ìyá orí, s. Mãe das cabeças. Qualificação dada a yemọjá.
Ìyá ominibu, s. Mãe das águas profundas. Um dos oríkì de Ọ̀ṣùn.
Iyaba, ayaba, s. Mãe, rainha.
Ìyámi ẹlẹyẹ, s. Mãe idosa possuidora do pássaro. Nome atribuído a ìyámi.
Ìyàwó ọmọ ẹni, s. Nora.
Abiyamọ, s. Mãe que ainda amamenta seu bebê.
Ìyámi ọ̀ṣọ̀rọ̀ngà, àjẹ́, ìyámi, s. Divindade que preside o culto praticado por mulheres consideradas feiticeiras.
Ẹdan, s. Imagem em metal utilizada no sociedade Ọ̀gbóni. Divindade feminina que simboliza a terra e proporciona longa vida. Orixá feminino (filha da mãe terra) que está relacionada com existência organizada do ser humano na terra. 
Onílẹ̀, s. Proprietário, dono de terra. Divindade cultuada como "a dona da terra", do solo. A mãe terra, a deusa da terra.
Ajogun, s. Forças maléficas.
Ọmọ ayé, s. Devotos de Ẹdan e Onílẹ̀.
Oṣó, s. Feiticeiro. Homem pactuado em Ìyámi.

Àjẹ́, s. Feiticeira, mulher pactuada em Ìyámi, bruxa com a crença de que se transforma em pássaro noturno
Ọmọbìnrin, s. Filha.
Tereza, s. Tèrésà.
Tèrésà ti Benguela, s. Teresa de Benguela. Ela foi uma líder quilombola que viveu no atual estado de Mato Grosso, no Brasil, durante o século XVIII.

terça-feira, 24 de julho de 2018

Filosofia africana

Ìmọ̀ ọgbọ́n orí Áfríkà (filosofia africana)                                             

Estudos Africanos : Katúscia Ribeiro e Aza Njeri - Programa Ciência & Letras






.
Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).

Áfríkà, Áfíríkà, s. África.
Ìṣe gbogbo Áfríkà, ìṣe pan-áfríkánístì, s. Pan-africanismo.
Gbogbo ọmọ Áfríkà, adj. Pan-africano.
Ọmọ-ẹ̀hìn ìṣe pan-áfríkánístì, ọmọlẹ́hìn ìṣe pan-áfríkánístì, s. Seguidor do pan-africanisno, pan-africano. 
Filọ́sọ́fi, ìmòye, ìmọ̀ ọgbọ́n orí, èrò àwọn ọ̀mọ̀ràn, èrò àwọn onímọ̀ ọgbọ́n òrí, s. Sabedoria, filosofia, rekhet. 
Ẹ̀kọ́ tó ń mọyì Áfríkà bí ìtọ́kasí, ìṣeọ̀rọ̀ tó ń mọyì Áfríkà bí ìtọ́kasí, s. Afrocentricidade.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí Ẹ́gíptì, s. Filosofia egípcia.
Filọ́sọ́fi Bàntú, s. Filosofia bantu.
Filọ́sọ́fi Híńdù, s. Filosofia hindu.
Ẹ̀kọ́ èrò orí Kọnfukiọsi, s. Filosofia de Confúcio.
Ìṣe kọnfukiọsi, s. Confucionismo.  
Táò, s. Tao.
Ìsìn Táò, s. Taoísmo.
Ìsìn Búdà, s. Budismo.
Ìsìn Híńdù, ẹ̀sìn-ìn Híndù, s. Hinduísmo
Ìsìláàmù, ìmàle, s. Islamismo.
Ìsìn kèfèrí titun, s. Neopaganismo, wicca. 
Ìsìn Jaini, s. Jainismo
Ìsìn àwọn Júù, s. Judaísmo
Ìsìn Sikh, s. Siquismo.
Ṣintó, ẹ̀sìn ìbílẹ̀ Jèpánù, s. Xintoísmo.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí àwọn Gíríìkì, s. Filosofia grega.
Ẹ̀kọ́ Sítọ́ìkì, s. Estoicismo.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí àwọn kèfèrí, s. Filosofia dos pagãos.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí àwọn Alárìíwísí, s. Filosofia cínica.
Ẹ̀kọ́ ọgbọ́n orí táwọn tí kò gba Ọlọ́run gbọ́, s. A filosofia daqueles que não acreditam em Deus.
Ẹ̀kọ́ èrò orí Plato, s. Filosofia de Platão.
Ẹ̀kọ́ èrò orí Aristotle, s. Filosofia de Aristóteles.
Ẹ̀kọ́ fífi-òye-mọ-Ọlọ́run tó wọ́pọ̀ lápá Ìlà Oòrùn ayé, s. Misticismo oriental.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí àwọn Hélénì, s. Filosofia helenística.
Ẹ̀mí kóníkálukú máa ṣe ohun tó tọ́ lójú ẹ̀, s. Relativismo.
Ìmọ̀ ọgbọ́n orí ayé, s. Filosofia do mundo.
Èrò tó ta ko ẹ̀kọ́ Mẹ́talọ́kan bọ inú Bíbélì, s. Filosofia antitrinitária,  teoria que contradiz a doutrina da Trindade.
Irú ọ̀nà ìgbésí ayé, s. Filosofia de vida.
Ìmòye èdè, s. Filosofia da linguagem.
Ìmòye ẹ̀mí, s. Filosofia da mente.
Ìmòye ẹ̀sìn, s. Filosofia da religião.
Ìmòye  olóṣèlú, s. Filosofia política.  
Ọ̀rọ̀-ìjìnlẹ̀, s. Epistemologia. 
Ọgbọ́n, s. Lógica.
Ìmòye ọ̀rọ̀-òkòwò, s. Filosofia da economia.
Ìmòye ẹ̀kọ́, s. Filosofia da educação.
Ìmòye ìtàn, s. Filosofia da história.
Ìmòye sáyẹ́nsì àwùjọ, s. Filosofia da ciência social.
Ìmòye ìfẹ́, s. Filosofia do amor.
Ìmòye ọ̀rọ̀-ìlòfẹ́, s. Filosofia da sexualidade.
Ọ̀rọ̀ àdánidá, s. Metafísica.
Aṣeláàkàyè, s. Racionalismo.
Ìṣeìrírí, s. Empirismo.
Ìṣeàgbéwò, s. Criticismo.
Ìwà ti ẹ̀mí kúántù, s. Espiritualidade quântica.
Ìran nípa Àgbáyé, wíwò nípa àgbáyé, s. Visão de mundo.
Ohun tó jẹ́ èrò, s. Ponto de vista.
Wíwò ayé, wiwò nípa ayé, wiwò nípa ayé náà, s. Cosmovisão.
Ọ̀rọ̀-ìgbéayé, ìwádìí nípa àwọn ohun tó wà lójú ọ̀run, s. Cosmologia. 
Ìwàwíwù, s. Ética.
Ọ̀rọ̀-ìwàwíwù, s. Metaética.
Ọ̀rọ̀-ẹwà, s. Estética.
Ìṣeìyèméjì, s. Ceticismo.
Ìṣe ohun ti ẹ̀mí, s. Espiritualismo.
Ẹ̀mí pé nǹkan ṣì máa dára, s. Idealismo, espírito de otimismo.

Ìmòye alátúwò, s. Filosofia analítica.
Ọ̀rọ̀àbá, èrò-ọ̀rọ̀, s. Ideologia. Sistema organizado e fechado de ideias que serve de base a uma luta política. 
Ìmúnisìn tipátipá, ìjọba ìmúnisìn tipátipá, s.  Totalitarismo.
Ìṣekọ́múnístì, ètò ìjọba Kọ́múníìsì, s. Comunismo.
Ìṣesósíálístì, ìjọba àjùmọ̀ní, s. Socialismo.
Manifẹ́stò Kómúnístì, Manifẹ́stò Ẹgbẹ́ Kómúnístì, s. Manifesto Comunista. 
Ìṣekápítálístì, kapitálísíìmù, ìṣeòwòèlé, s. Capitalismo.
Ìṣealáìnídé, s. Liberalismo.
Ìṣealainide titun, s. Neoliberalismo.
Èrò-ọ̀rọ̀ òkòwò, s. Ideologia econômica.
Èrò-ọ̀rọ̀ olóṣèlú, s. Ideologia política.
Ìṣeọ̀rọ̀àwùjọ, s. Sociologia.
Ìṣeàìlólórí, s. Anarquismo.
Ìṣesósíálístì ti ọ̀rọ̀ lásán àròsọ, s. Socialismo utópico.
Ìjọba àjùmọ̀ṣe, s. Democracia.
Ìjọba ológun, s. Ditadura militar, governo militar.
Ìṣesósíálístì ti sáyẹ́nsì, s. Socialismo científico.
Ìṣeohunayé ti ìtàn, s. Materialismo histórico.

Ìfẹ́ ọrọ̀ àlùmọ́ọ́nì,  ìfẹ́ ohun ìní tara, s. Materialismo. Kí ni Ìfẹ́ Ọrọ̀ Àlùmọ́ọ́nì? - O que é materialismo?
Ìjídìde proletárì, s. Revolução proletária.

Ìjọba Násì, s. Nazismo.
Ẹgbẹ́ àwọn Òṣìṣẹ́ Sósíálístì Tọmọorílẹ̀-èdè Jẹ́mánì, s. Partido Nacional Socialista dos Trabalhadores Alemães.
Ìjọba Aláṣẹ Oníkùmọ̀, s. Fascismo.
Nípa ará ìlúdídi ará ìlú, àyèọmọìlú, s. Cidadania.
Ọmọ ìlú, ará ìlú, ọlọ̀tọ̀, onílú, s.  Cidadão.

Ìṣẹlẹ́yàmẹ̀yà, kẹ́lẹ́yàmẹ̀yà, s. Racismo
Ìwà ipá, s. Violência.
Ìwà àìgba èrò ẹlòmíì, s. Intolerância.
Onípadà-sẹ́hìn, aládẹ̀hìnbọ̀, olùpadà-sẹ́hìn, konsafetifu, s. Reacionário, conservador.
Ti àdẹ̀hìnbọ̀, adj. Reacionário, conservador.
Mọniwọnba, adj. Conservador.
Ìṣekọ́múnístì ti àwọn àkókò ìjímìjí, ìṣekọ́múnístì nígbà láéláé, ìṣekọ́múnístì àkọ́kọ́bẹ̀rẹ̀, s. Comunismo primitivo.
Ìfiniṣẹrú, s. Escravidão.

Ètò sísan ìṣákọ́lẹ̀, s. Sistema feudal.
Ìjùmọ̀sọ̀rọ̀, s. Diálogo.
Àròyé, s. Debate, discussão, controvérsia.
Ẹ̀ka ẹ̀kọ́ ilé-ìwé, s. Matéria, disciplina escolar.
Èlò, s. Matéria, utensílio.
Físíksì, s. Física. Àwọn òfin tó ń ṣàkóso gbogbo agbára tó gbé ilé ayé àti ìsálú ọ̀run ró, èyí tó jẹ́ pé àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ṣì ń ṣèwádìí nípa rẹ̀ - As leis físicas que governam a matéria e a energia, leis que os cientistas ainda estudam.
Ti ìwà rere, ti ìwà ọmọlúàbí, adj. Moral.
Ẹ̀kọ́ ìwá rere, s. Moral.
Aláìgbọlọ́rungbọ́, s. Ateu.
Àìgbọlọ́rungbọ́, s. Ateísmo. 
Agbátẹrù ìgbàgbọ́ Ọlọ́run-kò-ṣeé-mọ̀, s. Agnosticismo.
Àwọn tó gbà gbọ́ pé Ọlọ́run kò ṣeé mọ̀, s. Agnósticos.

Onígbàgbọ́ Ọlọ́run-kò-ṣeé-mọ̀, s. Agnóstico. 
Ìlànà lílekoko, s. Metodologia. 
Àlàkalẹ̀, s. Esboço.


Ìṣeàrówà ti Jẹ́mánì, s. Idealismo alemão.













Reinos africanos

Àwọn kan lára Ilẹ̀ Ọba ilẹ̀ Áfríkà láti àwọn àgbègbè tí a fi hàn lórí àwòrán tó wà nísàlẹ̀ àpilẹ̀kọ yìí.
Alguns reinos africanos das regiões mostradas no mapa abaixo.
Alguns reinos africanos indicados no mapa abaixo.



Nenhum texto alternativo automático disponível.



Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


 Àwọn kan, pron. Alguns. Ó lè ṣòro fún àwọn kan láti gba ìbáwí - Para alguns, isso pode ser um verdadeiro desafio.
Àwọn kan lára àwọn, pron. Alguns dos.  
Àwọn lẹ́rìí kan, s.  Algumas testemunhas.   Àmọ́ o, àwọn kan ò lè lo gbogbo àkókò wọn lẹ́nu iṣẹ́ ìsìn báyìí torí ipò tó yí wọn ká -  É claro que alguns não podem servir no tempo integral no momento por causa de suas circunstâncias. 
Àwọn Kristẹni kan, s. Alguns cristãos. Àwọn kan ti nígbàgbọ́ rí, àmọ́ wọn ò dúró sínú ìfẹ́ Ọlọ́run - Alguns que tinham fé não permaneceram no amor de Deus. Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì kan ronú pé, níwọ̀n bó ti jẹ́ pé kò tíì pẹ́ tí ọ̀rọ̀ yíyí àbùdá irè oko padà bẹ̀rẹ̀, ó yẹ kí àyẹ̀wò ṣì máa lọ lórí rẹ̀ nípa àwọn ewu tó lè ṣe fún àwọn tó ń jẹ ẹ́ - Alguns cientistas acham que é muito cedo para avaliar os alimentos GM e que seriam necessários mais testes para detectar possíveis riscos para os consumidores.
Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Ilẹ̀ Ọba Íjíbítì, s. Império Egípcio.
Ilẹ̀ Ọba Málì, Ilẹ̀ ọbalúayé Málì, s. Império do Mali.
Ilẹ̀ Ọba Kátéèjì, s. Império cartaginês.
Ilẹ̀ Ọba Ghánà, Ilẹ̀ ọbalúayé Ghánà, s. Império do Gana.
Ilẹ̀ Ọbalúayé Sọ́ngháì, s. Império Songai,  Império Sonrai.
Ílẹ̀ọba Kúṣì, s.  Reino de Kush.
Ilẹ̀ọbalúayé Ethiópíà, s. Império etíope.
Ilẹ̀ Ọba Kóngò, s. Reino do Congo.
Àwọn Ilẹ̀ Ọba Yorùbá, s. Reinos yorubá.
Ilẹ̀ Ọba Sìmbábúè, s. Reino do Zimbabwe.
Ilẹ̀ Ọba Rùwándà, s.Reino de Ruanda.
Àwọn Olú Ọba ilẹ̀ Yúróòpù, s. Impérios europeus.
Ilẹ̀ Ọba Róòmù, Ilẹ̀ Ọbalúayé Rómù, s. Império romano.
Ilẹ̀ Ọba Róòmù Mímọ́ ti orílẹ̀-èdè Jámánì, s. Sacro Império Romano-Germânico.
Ilẹ̀ ọbalúayé, s. Império.
Ilẹ̀ọbalúayé brítánì, s. Império Britânico.
Ilẹ̀ ọba ìsìn èké àgbáyé, s. Império mundial da religião falsa. 
Ilẹ̀ Ọba Bábílónì, s. Império Babilônico.
Ilẹ̀ Ọba Mídíà òun Páṣíà, s. Império Medo-Persa.
Ilẹ̀ Ọba Ásíríà, s. Império assírio.
Ilẹ̀ Ọba Bábílónì Ẹlẹ́ẹ̀kejì, s. Segundo Império Babilônico,  império neobabilônico.
Ilẹ̀ Ọba tí ń dín kù, s. Império em declínio.
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; nente caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
Ẹ̀yin, ẹ, pron. pess. Vocês.
E, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação e movimento. Rò - pensar; èrò - imaginação.
E, é, pron. da 3ª pessoa do singuar representado pela repetição da vogal final do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa Ò gé - Ele cortou; Ò gé e - Ele a cortou.
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
, pron. Você, com sentido formal e respeitoso. Usado depois de verbo e preposição.
Ẹ, ọ, pron. oblíquo. Você.
Ẹ kú, Exp. Inicia uma forma de cumprimento, desejando tudo de bom a uma ou várias pessoas. Ẹ kúu fàájì òpin ọ̀sẹ̀ o! - Bom final de semana!

, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação, movimento e sentimento. kọ́ (ensinar), Ẹ̀kọ́ (aula).
Ẹ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da  3ª pessoa. Ó kẹ́ ẹ - Ele a acariciou. Ó gbẹ ẹ́ - Ele a secou.
Ẹ̀, ẹ, pron. poss. São formas opcionais de rẹ (seu, sua, de você) e rẹ̀ (dele, dela).
Ẹ̀ẹ̀, pref. Forma reduzida de ẹ́rìn ou ẹ̀rẹ̀ (vez), adicionada aos numerais para indicar o  número de vezes. Ẹ̀ẹ̀mẹ́ta (três vezes).
Ẹ ṣé!, expr. Obrigado! “Ẹ ṣé gan-an pé ẹ fara balẹ̀ gbọ́ mi.”- “OBRIGADO por ter me ouvido.”
Ẹ ṣe modupẹ oo!, expr. Obrigado!.
Ẹ ṣe é o!, expr. Cumprimento de agradecimento, obrigado.
Ẹ ṣeun!, expr. Obrigado! 
Ẹ ṣeun púpọ̀! expr. Muito obrigado! 
Èdè, s. Idioma, língua, dialeto.
Èdèe yorùbá, s. Língua yorubá. 

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática. Wọ́n ń wàásù ní ọjà kan ní Jakarta - Pregando em uma feira em Jacarta.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma. 

Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca. 
Ethiópíà, s. Etiópia.
Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.
, v. Vir. Procurar por, buscar, vasculhar. Tremer de nervoso. Dividir, partir em pequenos pedaços.
, v. Ser, haver, existir, estar.
, V. Cavar. Remar, dirigir. Abraçar, prender, apertar . Monopolizar.
, àwa, pron. pess. Você.
Wa, pron. oblíquo. Nos, conosco. Possui função reflexiva e é posicionado depois de verbo e preposição.
Yi, adj. Persistente, perseverante, tenaz.
Yi, v. Ser elástico. Ser duro, ser resistente, ser difícil.
Yí, yìí, pron. dem. Este, esse, esta, essa, isto, isso. Forma reduzida de èyí. Quando o nome é seguido de um adjetivo, o pronome é colocado por último. Aṣọ titun yìí - Essa roupa nova.
, s. Virar, rolar, rodar. Mudar, trocar. Resolver. 
Yí padà, yípòpadà, v. Virar para o outro lado no sentido de mudar, ser convertido.
Nísàlẹ̀, pre. Embaixo, debaixo de, sob.

, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.

, v. Enrolar, envolver, enlaçar, en volta de. Colher, ceifar, arrancar. Recolher, dobrar. Parar de. Ser o último, derradeiro. Estar torcido, escurvado. Dar corda num relógio.
, v. Impressionar, impingir. Ler, contar, enumerar.
Káì!, interj. Ah!, oh!
Káì, interj. Exclamação de horror, de choque, de admiração.
Ká ní, obs. Ká ní ẹ tẹ̀tẹ̀ dé, à bá bá wọ́n lọ - Se você chegasse cedo, nós teríamos ido com eles. 
Fífì, s. Ato de balançar de modo ondulante.
Fífi, part. Geralmente usada como prefixo para dar força verbal à palavra, dando a ideia de fazer uso ou compelir. É formada a partir do verbo fi, mais o  prefixo í e a repetição da consoante do verbo.

Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.

Fihàn, v. Mostrar, revelar.

Hàn, v. Aparecer, tornar visível, revelar. Escolher, selecionar um por um.
Fàgbà hàn, v. Sobressair.
Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.
Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Láti dé, prep. Indica de um lugar para o outro. Láti Ẹ̀kọ́ dé Ìbàdàn - De Ekó para Ibadam.
Láti di, prep. Indica de um período para outo. 
Láti, prep. De, desde. É usada depois de um verbo com sílaba dupla e se for seguida de outro verbo. Para verbo de uma sílaba, é opcional.  Èmi kò fẹ́ràn láti jẹ níkàn - Eu não gosto de comer sozinho. Alguma vezes é colocada antes do verbo para expressar propósito. Ó dé lát'àná - Ela chegou desde ontem. Em outros casos, é usada para indicar direção. Ó dé láti ọjà- Ela chegou do mercado.
A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
Àgbègbè, s. Território, enclave. Àgbègbè tó kẹ́yìn níbi tí àwọn Mùsùlùmí ń gbé ní orílẹ̀-èdè Sípéènì - Último enclave mouro na Espanha.
Ìpínlẹ̀, s. Estado. 
Orílẹ̀-èdè, s. Nação, país.
Orílẹ̀, s. Grupo de origem ou clã.
Èdè, s. Língua, idioma, dialeto, linguagem.
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Àwòrán lóye, s. Desenho inteligente, design inteligente.
Àwòrán ẹlẹya mẹ́ta, s. Holograma.
Àgbáyé ti àwòrán ẹlẹya mẹ́ta, s. Universo holográfico.
Àwòrán, s. Quadro, retrato, imagem.
Máàpù ilẹ̀-ayé, s. Mapa múndi.
Máàpù, s. Mapa.
Fọ́tọ̀, s. Foto.
Fọ́tòyíyà, s. Fotografia.
Fídíò ní ṣókí, s. Vídeoclipe.
Fídío, fídéò, s. Vídeo.
Nísàlẹ̀, prep. Embaixo, debaixo de, sob.
Àwọn àpilẹ̀kọ tó dá lórí àkòrí ẹ̀yìn ìwé, s. Assuntos de capa.
Àpilẹ̀kọ, s. Artigo.
Yi, adj. Persistente, perseverante, tenaz.
Yi, v. Ser elástico. Ser duro, ser resistente, ser difícil.
Yí, yìí, pron. dem. Este, esse, esta, essa, isto, isso. Forma reduzida de èyí. Quando o nome é seguido de um adjetivo, o pronome é colocado por último. Aṣọ titun yìí - Essa roupa nova.
, s. Virar, rolar, rodar. Mudar, trocar. Resolver. 
Yí padà, yípòpadà, v. Virar para o outro lado no sentido de mudar, ser convertido.

, v. + pron. Ser ela, ser ele. 
, v. Tranquilizar-se.
, v. aux. Poder físico ou inteectual. Tendência para uma ocorrência. Dever, precisar. 
Lára, prep. Entre, no meio de, em.
Lára, adj. Corporal, material. 
Lára, adj. Forte, corpulento, gordo.
Lara, v. Ter ciúmes, ter inveja de.
Lárà, s. Tipo de arbusto que produz óleo de rícino. Ricinus communis (Euphorbiaceae).
Láre, v. Ter direito, ter justiça.