quinta-feira, 13 de setembro de 2018

Teste ancestralidade

Àyẹ̀wò ìran baba ńlá àtí ìyá ńlá nípasẹ̀  deoksiribonúkléì kíkan. O lè ṣàwárí ẹ̀yà tàbí ìran tó ti wá. 
Teste ancestralidade pelo DNA. Você poderá descobrir sua origem étnica. 

Resultado de imagem para Teste de ancestralidade


https://www.genera.com.br/teste-de-ancestralidade/?gclid=CjwKCAjwlejcBRAdEiwAAbj6KQ-AyBu0-poHGHJWqb6ZOzErJ02Jcg3g4cOGnb670sN3NDaBrb9v-xoCh_8QAvD_BwE

Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).

Àyẹ̀wò, s. Exame, inspeção, revista.
Ìbí-ọmọ, ìbímọ, s. Nascimento de uma criança.
Ìbí, ìtilẹ́nde, àwọn bàbá ńlá tàbí ìyá ńlá, ìran, ìran baba ńlá àtí ìyá ńlá, s. Ancestralidade.
Ìbí, s. Nascimento. Pergunta, questão.
Ìran, s. Geração, descendência. Visão, transe, aparição.
Ìyá ńlá, s. Grande mãe, avó.
Bàbá, baba, s. Pai.
Bàbá-bàbá, baba ńlá, s. Avô, grande pai, ancestral.
Ìran baba ńlá àtí ìyá ńlá, s.  Geração de pais e mães, ancestralidade.
Wádí, v. Descobrir, investigar, examinar com cuidado.
Ṣàwárí, s. Procurar, descobrir, achar.
Ìwárí, ìṣàwárí, s. Descobrimento, achamento.
Ìwádí, s. Investigação, pesquisa
Orísun, s. Origem, fonte, nascente, poço.
Ìbẹ̀rẹ̀, s. Início.
Àṣà, s. Costume, hábito, moda, cultura.
Rẹ̀, ẹ̀, pron. poss. Dele, dela. É posicionado depois de substantivo.
Rẹ̀, v. Estar cansado. Aumentar. Atirar, cair frutas ou folhas.
Rẹ, ẹ, s. Seu, sua, de você.
Rẹ, v. Tingir. Molhar na água, encharcar, estar ensopado.
Rẹ́, v. Ser cordial, ser amigável, ser simpático. Cortar.

Fún, prep. Para, em nome de (indica uma intenção pretendida para alguém).
Fún, v. Dar. Espremer, apertar, extrair. Espalhar, desperdiçar, empurrar para os outros. Espirrar, assoar.
Fun, v. Ser branco. Soprar, ventar.
Deoksiribonúkléì kíkan, s. DNA, ADN, ácido desoxirribonucleico.
Ẹ̀yà tàbí ìran tó ti wá, s. Origem étnica.
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.
Aláwọ̀funfun, s. Branco.
Ẹlẹ́yàpúpọ̀, s. Mestiço.
Adúláwọ̀, s. Negro, preto.
Èèyàn ìbílẹ̀, s. Povo indígena.
Ti ìbílẹ̀, ti ilẹ̀, ti ìlú, ti ọmọ-ìbílẹ̀, adj. Indígena, aborígene.
Ọmọ-ìbílẹ̀,  ẹ̀yà abínibí, onílẹ̀, ìbílẹ̀, s. Índio, nativo, aborígine, indígena.


Coisa estranha


Èyí lè ṣe ọ́ ní kàyéfì!
Que coisa estranha!

A imagem pode conter: comida


Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Èyí, pron. dem. Este, esta, isto.
Èyí tí, pron. Este que.  Èyí tí ń bẹ ní ẹkùn- que está na região.

Àwọn ohun abàmì, s. Coisas maravilhosas, coisas estranhas, coisas misteriosas.
Ohun àjèjì, s. Coisa estranha.
Ẹ̀tanú, s. Preconceito.
, v. aux. Poder físico ou intelectual. Mo lè gun ẹṣin - Eu posso montar a cavalo. Tendência para uma ocorrência. Dever, precisar. O lè máa ronú pé ẹni pípé ni - Você poderá até acreditar que ele ou ela seja a perfeição em pessoa.
Ṣe, v. Fazer, causar, desempenhar. Ser.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz. Ọdẹ (caçador) e dẹ (caçar).
Ọ, ọ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do verbo de uma sílaba ( caso objetivo 3ª pessoa). Ó ṣọ́ - Ele vigiou, Ó ṣọ́ ọ - Ele a vigiou.
Ọ, ẹ, pron. oblíquo. Você.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares.
Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Kàyéfì, s. Confusão.
Tòrí, adv. Ferozmente, terrivelmente.
Torí, conj. Por causa de.
Torí, tìbọ̀, v. Empurrar para dentro, introduzir.
Toríbọ̀, v. Interferir, meter-se em.
Torí péconj. Pois, porque. Razão ou motivo de alguma coisa.
, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.
Tẹ́lẹ̀tẹ́lẹ̀, adv. Antes de todas as coisas, antes disso. Èyí lè ṣe ọ́ ní kàyéfì, torí pé tẹ́lẹ̀tẹ́lẹ̀, Mósè ti mọ orúkọ tí Ọlọ́run ń jẹ́ - Que coisa estranha! Moisés já sabia o nome de Deus.

Colônia

Ìdá ẹ̀ka: Àwọn ilẹ̀ àmúsìn Pọ́rtúgàl tẹ́lẹ̀.
Categoria: Ex- Colônias de Portugal.

Localização de Império Português
Mapa diacrónico do Império Português (1415-1999)

Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Ìdá ẹ̀ka, s. Categoria.
Ìdá, s. Usado para medidas, expressa a parte fracional de algo.
Ẹ̀ka, s. Galho, ramo, parte, seção.
Àwọn, wọ́n, pron. pess. Eles, elas. Indicador de plural.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão.
Ilẹ̀ àmúsìn, s. Colônia.
Pọ́rtúgàl, Ilẹ̀ Pọ́rtúgàl, Orílẹ̀-èdè Pọ́rtúgàl, s. Portugal.
Orílẹ̀òmìnira Pọ́rtúgàl, Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Pọ́rtúgàl, s. República Portuguesa.
Tẹ́lẹ̀, s. Ex (que deixou de ser alguma coisa). Àwọn ìpín amójútó Nàìjíríà tẹ́lẹ̀ - Antigas divisões administrativas da Nigéria.
Rìpóbílììkì, Orílẹ̀òmìnira, Orílẹ̀-èdè Olómìnira, s. República.


Violência policial contra negros segue sem freios no Brasil.

                                                   
Ẹ̀tanú: olúkúlùkù ẹni tó ń gbé nínú àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́ jẹ́ ọ̀ta tí ó lágbára kan.
Preconceito: todo periférico é um potencial inimigo.





Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Ẹ̀tanú, s. Preconceito.

Gbogbo, olúkúlùkù, olúkúlùkù ènìyàn, adj. Todo, toda, todos, todas. Olúkúlùkù ẹni tí ó gbọ́ àwọn àsọjáde tèmi wọ̀nyí - Todo aquele que ouve estas minhas palavras. 
Àkójọ́pọ̀, s. Coleção de alguma coisa, ajuntamento.  
Ohun gbogbo, s. Todo, todas as coisas. Reunião do que completa alguma coisa.
Gbogbo, ohun gbogbo, gbogbo rẹ̀, gbogbo ẹ̀, pron. indef. Tudo. A maior quantidade possível de coisas, seres ou pessoas: ele perdeu tudo o que tinha; o dinheiro para ele era tudo.
Ghẹto, s. Gueto, subúrbio, favela, periferia, bairro de minorias raciais, bairro de minorias sociais, bairro judeu. 
Etílé, s. Periferia de uma cidade, arredores, circunferência, vizinhança, perímetro urbano, contorno.
Agbègbè, s. Arredores, periferia, subúrbio, cercanias. 
Ilé akúṣẹ̀ẹ́, ilé ebútú, àwọn ilé àbẹ̀rẹ̀wọ̀ táwọn èèyàn kọ́ síbi tí ìjọba ò fọwọ́ sí, àdúgbò játijàti, àgọ́ àwọn tálákà, àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, àwọn àdúgbò tí kò bójú mu rárá, ilé jákujàku, s. Favela. Conjunto de moradias populares que, construídas a partir da utilização de materiais diversos, se localizam, normalmente, nas encostas dos morros. Wọ́n ṣírò rẹ̀ pé àwọn tó ń gbé láwọn ilé akúṣẹ̀ẹ́ jákèjádò ayé ju bílíọ̀nù kan lọ - Estima-se que mais de 1 bilhão de pessoas em todo o mundo vivam em favelas. 
Àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, s. Favela. Ọ̀pọ̀ èèyàn ló jẹ́ pé àwọn ilé kẹ́jẹ́bú ni wọ́n ń gbé láwọn àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́ pọ̀ sí táwọn ilé tó wà níbẹ̀ kò sì bójú mu rárá - Muitas têm de se contentar com moradias improvisadas em cortiços ou em favelas urbanas.
Àwọn ilé táwọn èèyàn ti pa tì, s. Casas abandonadas, prédios abandonados.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.
, prep. No, na, em.

Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.

Ìràpadà, s. Remissão, redenção, o resgate.
Tó lè wá di ọ̀tá, adj. Que pode se tornar um inimigo.
Ọ̀ta tí ó lágbára, s. Inimigo potencial, potencial inimigo, inimigo forte.
Ọ̀mọ̀, s.Uma árvore cuja madeira é utilizada para fazer o tambor bẹ̀mbẹ́. Cordia millenii (Boraginaceae).
Ọmọ, s. Filho, criança, descendência.
Ọmọbìnrin, s. Filha.
Ọmọkùnrin, s. Filho. 
Ọmọ àgbàbọ́, s. Filho adotivo.
Ọmọ àgbo, ọmọ ọwọ́, ọmọ ọmú, s. Bebê, criança.
Ọmọ aládé, s. Príncipe, princesa.
Ọmọ aláìloobiọmọ òkús. Órfão.
Ọmọ àlè, s. Bastardo, o filho da outra.
Ọmọbíbí, s. Nascimento de uma criança.
Ọmọdé, s. Criança.
Ọmọ̀dọ̀, s. Criada, serviçal.
Ọmọdọ́mọ, s. De criança em criança, de tempos em tempos.
Ọmọ ènìà, s. Ser humano, cavalheiro.
Ọmọ ẹ̀hìn, s. Discípulo, seguidor, aprendiz.
Ọmọge, s. Mulher jovem, criada.
Ọmọge ìbílẹ̀, mọ ìlú, s. Nativo da terra.
Ọmọ iléwé, akẹ́kọ̀ọ́, akẹ́kọ́, ọmọ ilé-ẹ̀kọ́, ọmọ-sùkúrùs. Aluno, estudante.
Ọmọ ìlú, s. Nativo da mesma cidade, nativo da mesma região.
Ọmọ jẹ́jẹ́, s. Criança fina, gentil.
Ọmọkọ́mọ, s. Qualquer criança, uma criança má.
Ọmọ làlà, s. O primeiro neto.
Ọmọlé, s. Grupo familiar.
Ọmọlẹ́hìn, s. Seguidor.
Ọmọlójú, s. Neto, menina dos olhos.
Ọmọlúwàbí, s. Pessoa de caráter, cavalheiro e educado.
Ọmọ ọba, s. Filho do rei, príncipe, princesa.
Ọmọnìkéjì, s. Companheiro, vizinho.
Ọmọ mọ, s. Neto.
Ọmọ-ọmú, s. Criança em fase de amamentação.
Ọmọpẹ́, s. Denominação de uma criança que passa dos nove meses de gestação.
Ọmọṣẹ́, s. Aprendiz de trabalho.
Ọmọ tuntun, s. Recém-nascido, bebê.
Ọmọ wáhàrí, s. Filho de uma escrava tomada como esposa.
Ọ̀mọ̀wé, s. Pessoa educada, sábia.
Ọ̀mọwẹ̀, s. Nadador.

Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; nente caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
Ẹ̀yin, ẹ, pron. pess. Vocês.
E, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação e movimento. Rò - pensar; èrò - imaginação.
E, é, pron. da 3ª pessoa do singuar representado pela repetição da vogal final do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa Ò gé - Ele cortou; Ò gé e - Ele a cortou.
, pron. pess.Vocês. Forma alternativa de ẹ̀yin. É usado para demonstrar respeito quando se dirige a um senhor ou senhora, em qualquer tipo de expressão.
, pron. Você, com sentido formal e respeitoso. Usado depois de verbo e preposição.
Ẹ, ọ, pron. oblíquo. Você.
Ẹ kú, Exp. Inicia uma forma de cumprimento, desejando tudo de bom a uma ou várias pessoas. Ẹ kúu fàájì òpin ọ̀sẹ̀ o! - Bom final de semana!

, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam ação, movimento e sentimento. kọ́ (ensinar), Ẹ̀kọ́ (aula).
Ẹ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do do verbo. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da  3ª pessoa. Ó kẹ́ ẹ - Ele a acariciou. Ó gbẹ ẹ́ - Ele a secou.
Ẹ̀, ẹ, pron. poss. São formas opcionais de rẹ (seu, sua, de você) e rẹ̀ (dele, dela).
Ẹ̀ẹ̀, pref. Forma reduzida de ẹ́rìn ou ẹ̀rẹ̀ (vez), adicionada aos numerais para indicar o  número de vezes. Ẹ̀ẹ̀mẹ́ta (três vezes).
Ẹ ṣé!, expr. Obrigado! “Ẹ ṣé gan-an pé ẹ fara balẹ̀ gbọ́ mi.”- “OBRIGADO por ter me ouvido.”
Ẹ ṣe modupẹ oo!, expr. Obrigado!.
Ẹ ṣe é o!, expr. Cumprimento de agradecimento, obrigado.
Ẹ ṣeun!, expr. Obrigado! 
Ẹ ṣeun púpọ̀! expr. Muito obrigado! 
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática. Wọ́n ń wàásù ní ọjà kan ní Jakarta - Pregando em uma feira em Jacarta.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma. 

Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.
, v. Vir. Procurar por, buscar, vasculhar. Tremer de nervoso. Dividir, partir em pequenos pedaços.
, v. Ser, haver, existir, estar.  
A wà lẹ́yìn yín gbágbáágbá - Vocês têm todo o nosso apoio.
, V. Cavar. Remar, dirigir. Abraçar, prender, apertar . Monopolizar.
, àwa, pron. pess. Você.
Wa, pron. oblíquo. Nos, conosco. Possui função reflexiva e é posicionado depois de verbo e preposição.
Yi, adj. Persistente, perseverante, tenaz.
Yi, v. Ser elástico. Ser duro, ser resistente, ser difícil.
Yí, yìí, pron. dem. Este, esse, esta, essa, isto, isso. Forma reduzida de èyí. Quando o nome é seguido de um adjetivo, o pronome é colocado por último. Aṣọ titun yìí - Essa roupa nova.
, s. Virar, rolar, rodar. Mudar, trocar. Resolver. 
Yí padà, yípòpadà, v. Virar para o outro lado no sentido de mudar, ser convertido.
Nísàlẹ̀, pre. Embaixo, debaixo de, sob.
, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.
, v. Enrolar, envolver, enlaçar, en volta de. Colher, ceifar, arrancar. Recolher, dobrar. Parar de. Ser o último, derradeiro. Estar torcido, escurvado. Dar corda num relógio.
, v. Impressionar, impingir. Ler, contar, enumerar.
Káì!, interj. Ah!, oh!
Káì, interj. Exclamação de horror, de choque, de admiração.
Ká ní, obs. Ká ní ẹ tẹ̀tẹ̀ dé, à bá bá wọ́n lọ - Se você chegasse cedo, nós teríamos ido com eles. 
Fífì, s. Ato de balançar de modo ondulante.
Fífi, part. Geralmente usada como prefixo para dar força verbal à palavra, dando a ideia de fazer uso ou compelir. É formada a partir do verbo fi, mais o  prefixo í e a repetição da consoante do verbo.
Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.

Fihàn, v. Mostrar, revelar.

Hàn, v. Aparecer, tornar visível, revelar. Escolher, selecionar um por um.
Fàgbà hàn, v. Sobressair.
Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.
Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Láti dé, prep. Indica de um lugar para o outro. Láti Ẹ̀kọ́ dé Ìbàdàn - De Ekó para Ibadam.
Láti di, prep. Indica de um período para outo. 
Láti, prep. De, desde. É usada depois de um verbo com sílaba dupla e se for seguida de outro verbo. Para verbo de uma sílaba, é opcional.  Èmi kò fẹ́ràn láti jẹ níkàn - Eu não gosto de comer sozinho. Alguma vezes é colocada antes do verbo para expressar propósito. Ó dé lát'àná - Ela chegou desde ontem. Em outros casos, é usada para indicar direção. Ó dé láti ọjà- Ela chegou do mercado.
A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
Òmíràn, òmí, ìmí, s. Um outro, outra coisa.
Mí, mìíràn, míràn, adj. Outro, outra coisa.

Mi, pron. poss. Meu, minha.
Mi, pron. pess. Eu.
Mi, pron. obliquo. Me, mim, comigo. É posicionado depois de verbo ou preposição. Ó bá mi lọ sí ọjà - Ele foi comigo ao mercado. Ó bò mí ní àṣírí - Ele me escondeu os defeitos. Em muitos casos, mi pode ser substituído por ni, na composição de frases. Bá-mi-gbóṣé = Bá-n-gbóṣé - Ajude-me a carregar o oṣé.
, v. Respirar, aspirar, arquejar.
, s. Choque, abalo, colisão.
, v. Balançar, sacudir, agitar. Abalar. Engolir.
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Mọ́gi, s. Estaca. 

Ẹnì kan tó ń gbé níbẹ̀, s.  Alguém mora lá, morador.
Aládùúgbò, s. Vizinho.
Olùgbé, s. Habitante, morador.
Olùgbé etílé,  olùgbé ghẹto, olùgbé àdúgbò játijàti, olùgbé  àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, ẹni tó ń gbé nínú àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, ẹni kan tó ń gbé nínú àdúgbò táwọn akúṣẹ̀ẹ́, s. Periférico, favelado. Indivíduo cuja moradia se localiza numa favela. Habitante ou morador de uma comunidade.
Àwọn tó ń gbé nínú àwọn ilé hẹ́gẹhẹ̀gẹ, s. Favelados. 
Ẹnì tó ń gbé nínú àwọn ilé hẹ́gẹhẹ̀gẹ, s. Favelado.

Tálákà, s.  Pessoa pobre, pessoa comum. 
Akúṣẹ́, s. Pobre, indigente.
Aláìní, s. Pessoa necessitada, indigente. 
Abòṣì, abòṣìta, s. Pessoa miserável, pessoa esfarrapada.
Alágbe, s. Mendigo, pedinte, pobre, mendicante.
Tálákà ọmọ-ẹ̀hìn ti kapitálísíìmù, tálákà tí ó fẹ́ran kapitálísíìmù, s. Pobre de direita (capitalista sem capital).
Ẹni, s. Pessoa.
Ẹnikan, pron. Ninguém, alguém, qualquer um.
Àwọn ilé táwọn èèyàn ti pa tì, s. Casas abandonadas, prédios abandonados.
Ìpakúpa, s. Genocídio, holocausto. Ìrònú pé ogun átọ́míìkì arunlérùnnà lè jà nígbàkigbà ń kó ìpayà bá aráyé - A preocupação sobre um possível holocausto nuclear continua a afligir a humanidade.
Ìpakúpa dúdú, s. Maafa (Holocausto Africano, Holocausto da Escravidão ou Holocausto Negro) 
Arúfin, àrúfín, s. Bandido.
Arúfin rere, s. Bandido bom.
Akópayàbáni, s. Terrorista.
Aláìlófin, adj. Pessoa fora da lei.
Láìlófin, adj. Sem lei, ilegal, ilícito.
Olubi, ọ̀lẹ burúkú, òṣìkà, s. Pessoa má, pessoa cruel.
Amòòkùnṣìkà, s. Conspirador covarde.
Olè, s, Ladrão, assaltante.
Ọ̀dáràn, apànìà, apani, s. Criminoso, assassino, malfeitor, culpado, matador.
Ìwàọ̀daràn, s. Comportamento de criminoso, conduta de criminoso.
Ìmúnisìn tipátipá, ìjọba ìmúnisìn tipátipá, s.Totalitarismo (hitlerismo, fascismo, nazismo, nacional-socialismo).
Ìjọba Násì, s. Nazismo.
Ẹgbẹ́ àwọn Òṣìṣẹ́ Sósíálístì Tọmọorílẹ̀-èdè Jẹ́mánì, s. Partido Nacional Socialista dos Trabalhadores Alemães.
Ìjọba Aláṣẹ Oníkùmọ̀, s. Fascismo.
Nípa ará ìlúdídi ará ìlú, àyèọmọìlú, s. Cidadania.
Ọmọ ìlú, ará ìlú, ọlọ̀tọ̀, onílú, s.  Cidadão.
Ìṣẹlẹ́yàmẹ̀yà, kẹ́lẹ́yàmẹ̀yà, s. Racismo
Ìwà ipá, s. Violência.

Ìwà àìgba èrò ẹlòmíì, s. Intolerância.
Ebi, s. Fome.
Nítorínáà, conj. e adv. Desse modo, assim, por isso, então, logo.
Gbọ́dọ̀, v. aux. Dever, arriscar, precisar, ousar.
Ọ̀tá, s. Inimigo, adversário.