sexta-feira, 6 de junho de 2025

Ramos da quìmica

 Àwọn ẹ̀ka kẹ́místrì (ramos da química): 

1. Kẹ́místrì onífísíksì - A físico-química: kìnẹ́tíkì kẹ́míkà (cinética química), físíksì kẹ́míkà (a física química), ẹlẹktrokẹ́místrì (eletroquímica), fẹmtokẹ́místrì (femtoquímica),  jẹokẹ́místrì (geoquímica), fọtokẹ́místrì (fotoquímica), kẹ́místrì kúántù (química quântica), kẹ́místrì ohun-adiramú (química do estado sólido), spẹ́ktróskópì (espectroscopia, espetroscopia), kẹ́místrì òdeojú (química de superfícies), tẹrmokẹ́místrì (termoquímica).

2. Kẹ́místrì ọ́rgáníkì - Química orgânica:  baokẹ́místrì (bioquímica ),  Kẹ́místrì baofísískì (biofísica química), ìpògùn akórajọtalàyè (química bio-orgânica), ọ̀rọ̀alàyè apòpọ̀ògùn (biologia química), ìpògùn oníṣògùn (química medicinal), ìpògùn aláìkórajọ (química orgânica), ìpògùn akórajọtẹ̀ṣọ́ (química organometálica), ìṣògùn (farmácia), ìpògùn akórajọ oníṣeẹ̀dá (físico-química orgânica), Kẹ́místrì pólímẹ̀r (química dos polímeros).

3. Kẹ́místrì àìníọ́rgánì - Química inorgânica: Kẹ́místrí ìsúpọ̀ (química de cluster), kẹ́místrì àìníọ́rgánì (química inorgânica), sáyẹ́nsì èròjà (ciência dos materiais), kẹ́místrì onínúkléù (química nuclear).



terça-feira, 3 de junho de 2025

Celebração do Dia Nacional do Vodum

Àjọ̀dún Ọjọ́ Torílẹ̀-èdè Vodun.

Festival do Dia Nacional do Vodum.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Bẹ̀nẹ̀ (República do Benim)

No Benim, A religião indígena é praticada por cerca de 60% da população. Desde 1992 o vodum tem sido reconhecido como uma das religiões oficiais do país e é comemorado em 10 de janeiro, como um feriado nacional, o Dia Nacional do vodum.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://pordentrodaafrica.com/cultura/conheca-os-detalhes-do-festival-de-vodum-no-benim#google_vignette

https://almapreta.com.br/sessao/africa-diaspora/festival-vodum-do-benim-atrai-descendentes-da-diaspora/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ayẹyẹ, s. Celebração.
Àjọ̀dún, s. Festival.

Ọjọ́, ijọ́, s. Dia.

Ọjọ́ torílẹ̀-èdè, s. Dia nacional.

Ayẹyẹ Ìrékọjá ọdọọdún,  s.Celebração anual da Páscoa.

Ọjọ́ ayẹyẹ ìkẹ́kọ̀ọ́yege, s. Dia da formatura. 

Ọjọ́ tá a ṣe ayẹyẹ ìkẹ́kọ̀ọ́yege, s. O dia em que comemoramos nossa formatura.

Ọjọ́ ayẹyẹ ìyàsímímọ́ odi Jerúsálẹ́mù, s. Dia da inauguração da muralha de Jerusalém.

Ayẹyẹ ọjọ́ ìbí àwọn kèfèrí, s. Celebrações natalícias de pagãos.

Ayẹyẹ ọjọ́ ìbí kan, s. Uma comemoração de aniversário.

Ayẹyẹ Ọjọ́ Ètùtù ọdọọdún, s. Celebração anual do Dia da Expiação

Àyájọ́, s. Dia de um aniversário.

Àyájọ́ Ọjọ́ Mọ̀ọ́kọ-Mọ̀ọ́kà Lágbàáyé, s. Dia Internacional da Alfabetização.

Àyájọ́ Ọjọ́ Àwọn Òṣìṣẹ́ Lágbàáyé, s. Dia Internacional dos Trabalhadores.

Ayẹyẹ Ọjọ́ Àwọn Òṣìṣẹ́ ọlọ́dọọdún, s. Comemoração anual do Dia do Trabalho.

Ọjọ́ Àwọn Ọ̀dọ́ Lágbàáyé, s. Dia Mundial dos Jovens.

Àríyá tí wọ́n fi ń júbà àwọn òrìṣà, s. Festival em homenagem aos espíritos.

Àkókò isimi lẹ́hìn iṣẹ́, ìsimi ọlọ́jọ́ pípẹ̀, s. Férias. 

Ìgbà ìsinmi, s. Férias. 

Ọlidé, ọludé (do inglês holiday), s. Férias, feriado. 

Ìsimi, ìsinmi, s. Pausa, descanso.

Ọlidé àwọn ọmọ iléèwé, s. Férias escolares. 

Àwọn ọlidé lẹ́ẹ̀mẹ́ta lọ́dún, s. Férias três vezes por ano.

Àwọn ọlidé tí wọ́n pilẹ̀ṣẹ̀ lọ́dọ̀ àwọn abọ̀rìṣà, s.  Feriados de origem pagã.

Àwọn ọlidé ìsìn, s. Feriados religiosos.

Ayẹyẹ ọjọ́ òmìnira, s. Dia da independência

Ọjọ́ Ọdún Tuntun, s. Dia do Ano Novo.

Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão. 
Orílẹ̀-èdè Olómìnira, s. Republica.
Ìpínlẹ̀, orílẹ̀-èdè, s. Estado.
Ìpínlẹ̀, s. Fronteira, demarcação, limite entre duas cidades, Estado ( SP, RJ).
Orílẹ̀, s. Nome que denota um grupo de origem ou clã.
Orílẹ̀-èdè, s. Estado, nação.

Ìlú, s. Cidade, terra, , região, país.
Ìlù, s. Tambor, um tipo de toque de atabaque.
Ìlù, s. Atabaque, tambor.
Ìlu, s. Verruma, perfurante.
Ìlú etí, s. Tímpano.
Èdè, s. Idioma, língua, dialeto.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Èdè Fọ̀n, s. Língua fon. Ọ̀rọ̀ náà voodoo wá látinú vodun - O termo vodu origina-se da palavra vodun

segunda-feira, 2 de junho de 2025

Revoluções tecnológicas

Àwọn àyípadà tó wáyé nínú ìmọ̀ ẹ̀rọ.

Revoluções tecnológicas.

1.  Ìlò ẹ̀rọ gbọ̀rẹ̀gẹ̀jigẹ̀ (mecanização).

2. Ìlò iná mànàmáná (eletrificação).

3. Ìmọ̀ kọ̀ǹpútà (computação).

4. Òye àtọwọ́dá (inteligência artificial).

Ọ̀pọ̀ ìtẹ̀síwájú nínú ìmọ̀ ẹ̀rọ (muitos avanços na tecnologia): 

Irinṣé (ferramenta).

Ẹ̀rọ, maṣíìnì (máquina).

Ẹ̀rọ adáṣiṣẹ́, kọ̀ǹpútà àti ẹ̀rọ rọ́bọ́ọ̀tì (autômato, computador e robô).

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.sescsp.org.br/editorial/descolonizando-o-pensamento-ciencia-e-tecnologia-africana-e-afrodescendente/

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_African-American_inventors_and_scientists

https://observatorio3setor.org.br/ignorados-pela-historia-conheca-inventores-negros-que-ajudaram-o-mundo/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìlò ẹ̀rọ gbọ̀rẹ̀gẹ̀jigẹ̀ nínú àwọn oko orílẹ̀-èdè náà, s. Mecanização nos campos.

Igi ólífì tó gbọ̀rẹ̀gẹ̀jigẹ̀, s. Oliveira frondosa. 

Ìmọ̀ iṣẹ́ ẹ̀rọ tó túbọ̀ ń tẹ̀ síwájú, s. Tecnologia avançada.

Àyípadà, s. Mudança, troca. 

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Ṣẹlẹ̀, v. Acontecer.

Wáyé, v. Acontecer, ocorrer.

Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Ìgúnrégé-ìwọ̀n, s. Calibração.
Ìmọ̀ ẹ̀rọ, ìmọ̀nàmúṣe, tẹknọ́lọ́jì, s. Tecnologia.


sábado, 31 de maio de 2025

O pau que nasce torto, morre torto.

Wíwọ́ ni igi tí ó hù ní wíwọ́ yóò wọ́ títí yóò fi kú 

O pau que nasce torto, morre torto.

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ohun wíwọ́, s. Algo torto.

Wíwọ́, adj. Torto, torcido. Esticado, puxado. 

Wọ̀rọ̀kọ̀, wọ́rọ́kọ́, adj. Inclinado, torto.

Wọ́gọwọ̀gọ, adj. Amassado.

Darikọ, dọrọkọ, adj. Torto, desajeitado.

Ìrìn kọ́lọkọ̀lọ, s. Movimento sinuoso, movimento espiral.

Ọ̀nà kọ́lọkọ̀lọ, s. Caminho em zigue-zague, caminho sinuoso.

Ibi kọ́lọkọ̀lọ, s. Lugar sinuoso.

Ibi kọ́lọkọ̀lọ àárín àwọn àpáta inú omi náà, s. Local sinuoso entre as rochas na água. 

Kọ́lọkọ̀lọ, adj. Tortuoso, confuso, estragado.

Tí a ṣe ní wíwọ́, adj. Que foi feito torto. 

Wọ́kọwọ̀kọ, wọ́kuwọ̀ku, s. Ziguezagueante.

Wọ́kọwọ̀kọ, wọ́kuwọ̀ku, adv. Ziguezagueadamente.

Àwọn kéèkì ọ̀pọ̀tọ́, s. Tortas de figo.

Wọ́, v. Ser torto, ser torcido. Arrastar, puxar ao longo, rastejar. Esfregar alguma substância no corpo.

Igi, s. Árvore, madeira, combustível. 

Igi tí ó hù ní wíwọ́, s. Pau que cresce torto, árvore que cresce torta.

, v. Projetar-se, germinar, desenvolver.

Àwọn eyín wọ́gọwọ̀gọ, s. Dentes tortos. 

Ó, pron. pess. Ele, ela.

O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Yóò, adv. pré. v. Indicador de futuro numa frase afirmativa. Em outras palavras, emprega-se o futuro do presente para expressar uma ação que será executada no futuro. Outros indicadores de futuro: yóó, ó, á, máa, fẹ́.
Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.
Fẹ́, v. Querer, desejar.
Fa àrùn, v. Causar epidemia, espalhar epidemia.
Fa ìparun, v. Causar destruição.
Fà, fà jáde, v. Tirar, remover, puxar. Atrair, seduzir. Arrastar, esparrar. Abater, reduzir.
, adj. Lento, tardio, negligente.
, v. Raspar, esfregar, barbear, limpar. Ocupar o tempo da pessoa.
Fàà, adv. Despreocupadamente.
Fàá, adv. Explosivamente.
Ku, v. Peneirar.
Ku, adv. Inesperadamente, repentinamente. Ó kàn mí ku - Ele me atingiu inesperadamente.
Ku, adj. Tolo, embotado.
, v. Sobrar, restar. Permanecer, sobreviver. Apressar-se. Soprar. Usado em composição de palavras, significa errar, falhar, fracassar Ó bákù - Ele fracassou. Ó kùnà - Ele é malsucedido.
, part. Usada ente duas palavras repetidas para dar sentido demau significado. Ìsọ (conversa) ⇒ ìsọkúsọ (conversa inútil). Ìwà (caráter) ⇒ ìwàkúwà (mau-caráter).
, v. Morrer, estar inativo, ser impotente.  Faltar. Equivaler, significar.
, v. Desejar tudo de bom, querer tudo de bom naquela oportunidade. ( em frases que denotam comprimento). Nesse caso, a palavra kú seria a contração de Kí i. Exemplos: Ẹ kú alẹ́, ẹ káalẹ́ (boa-noite). Ẹ kú àbọ̀, ẹ káàbọ̀ (seja bem-vindo). Ẹ kú ọ̀sán, ẹ káàsán (boa-tarde). Ẹ kú orí're (congratulações pela sua boa sorte). Ẹ kú ìyẹ̀dún (congratulações pelo seu aniversário). Òo... é a resposta a todos os cumprimentos.
, v. Verbo imperativo usado com outras palavras para saudar a pessoa.
Ẹ kú, Exp. Inicia uma forma de cumprimento, desejando tudo de bom a uma ou várias pessoas.
Kú àbọ̀, káàbọ̀, adj. Bem-vindo.
Ẹ kú ọdún titun!, expr. Feliz ano novo!
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado. 
Títì, ọ̀nàs. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

sexta-feira, 30 de maio de 2025

História reversa

  Àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ wọ̀nyí wáyé nítòótọ́, àní gẹ́gẹ́ bí àwọn òpìtàn bíi John Glover Jackson pàápàá ti fìdí rẹ̀ múlẹ̀.

Esses eventos realmente aconteceram, como confirmaram historiadores como John Glover Jackson.

Àlàyé kan tó ń bá ohun tí ìtàn fi hàn pé ó ṣẹlẹ̀ gan-an mu - Uma explicação que é consistente com o que a história mostra ter acontecido.

 Segundo John G Jacson, os gregos foram os primeiros brancos civilizados, mas os gregos obtiveram sua civilização dos povos egípcios. Depois, os gregos passaram sua civilização para os romanos e eles não conseguiram mantê-la, a perderam. Por isso, eles tiveram a "Idade das trevas" na Europa por 500 anos até que outro grupo de africanos, os mouros do Norte da África, se deslocassem para Península Ibérica (Portugal, Espanha) e iniciaram uma nova civilização. Então, em vez de a Europa civilizar a África, a África civilizou a Europa duas vezes.

 Os Europeus diziam que a Terra era plana, como uma panqueca flutuando no espaço com o sol, a lua e todas as estrelas girando ao seu redor. Porém. os antigos egípcios, na era das pirâmides, 6000 anos atrás, sabiam que a Terra era redonda e girava ao redor do sol, 364 dias e 1/4. E eles mediram a circunferência da Terra e calcularam-na com tanta precisão que os astrônomos modernos só observaram um erro de um metro em relação ao cálculo atual da circunferência da Terra de cerca de 25000 milhas.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.reddit.com/r/ancientegypt/comments/1dv95wy/evidence_the_egyptians_knew_the_earth_was_round/?tl=pt-br#:~:text=Ou%2C%20alternativamente%2C%20realmente%20havia%20fen%C3%ADcios,isso%20tamb%C3%A9m%20%C3%A9%20tecnicamente%20poss%C3%ADvel.

https://www.nova-acropole.pt/desde-quando-sabemos-que-a-terra-e-redonda/

https://www.bbc.com/portuguese/geral-64289025

https://jornal.usp.br/articulistas/gildo-magalhaes/a-ciencia-pela-historia-episodio-5-uma-terra-redonda-na-antiguidade/

 Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìṣẹ̀lẹ̀, s. Evento, ocorrência.

Wọ̀nní, ìwọ̀nyí, pron. dem. Aqueles, aquelas.
Wọ̀nyẹn, pron. dem. Aqueles, aquelas.
Wọ̀nyí, wọ̀nyìí, pron. dem. Estes, estas, esses, essas.

Ṣẹlẹ̀, v. Acontecer.

Wáyé, v. Acontecer, ocorrer.

Nítòótọ́, adv. Verdadeiramente, corretamente.

Àní, conj. e adv. Ainda, assim, dessa maneira.

, prep. Como, da mesma forma que.

Gẹ́gẹ́ bí, conj. Como, assim, de acordo com, exatamente.

Gẹ́gẹ́, Gẹ́ẹ́, adv. Simultaneamente, exatamente.

Òpìtàn, s. Historiador.

Nísinsìnyí, nísisìyí, adv. Agora.
Pàápàá, gangan, adv. Mesmo.
Paa, pá, adv. De uma vez, em um instante, exatamente
Ọ̀pọ̀, s. Plenitude, grande quantidade, multidão.
Ọ̀pọ̀lọ́pọ̀, adj. Numeroso, abundante.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.
Fìdímúlẹ̀, v. Ser bem fundamentado, ter raízes firmes. 
Tìrẹ, tì, pron. poss. Seu, sua, de você.
Tirẹ̀, tìẹ̀, pron. poss. Dele, dela.
Rẹ, ẹ, pron. poss. Seu, sua, de você. É posicionado depois de substantivo (Ajá rẹ - O seu cachorro). Também é usado para substituir o pronome objetivo da 2ª pessoa, ọ ou ẹ (você), quando o verbo tiver mais de uma sílaba (Mo rántí rẹ - Eu me lembrei de vacê).

Rẹ̀, ẹ̀, pron. poss. Dele, dela.

Rẹ̀, v. Estar cansado. Aumentar. Atirar, cair frutas ou folhas.

Rẹ, v. Tingir. Molhar na água, encharcar, estar ensopado.

Rẹ́, v. Ser cordial, ser amigável, ser simpático. Cortar.



 

domingo, 25 de maio de 2025

Apoio do povo

Rántí pé Nérò Olú Ọba Róòmù ti dáná sun ìlú Róòmù nítorí pé ó ní ìtìlẹyìn àwọn èèyàn.

Lembre-se de que o imperador romano Nero queimou a cidade de Roma porque tinha o apoio do povo.

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Rántí, v. Lembrar.

, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.

Nérò, s. Nero.

Olú Ọba Róòmù, s. Imperador romano.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.
Tó wà nínú, adj. Que está dentro.
Dánásun, jó, fájó, finájó, jóná, v. Queimar. 
Dánásun, v. Queimar, consumir com fogo. , v. Queimar, dançar. 
Fájó, v. Fazer queimar.  
Finájó, fi iná jó, v. Queimar com fogo.  
Jóná, v. Queimar. 
Tinábọ̀, tináràn, v. Queimar, acender, colocar no fogo. 
Sun, v. Queimar, assar, grelhar. Fluir como água, escoar. 
Sundérú, v. Queimar até virar cinzas. 
Gbiná, gbaná, v. Atear fogo. 
Fináràn, v. Queimar, incendiar.
Finásí, v. Atear fogo, inflamar. Também é usado para pedir mais velocidade ao dirigir um carro, um barco etc. 
Ta, v. Queimar. Chutar, dar um coice como um cavalo. Atirar, arremessar, dar um tiro. Esparramar, entornar, pingar, borrifar. Dar um laço, dar um nó. Iluminar, derramar luz. Abrir um abcesso, sair. Picar, perfurar com bico, furar. Jogar o jogo ayò. Executar, agir. Ressoar, vibrar, mover-se. Esticar, dilatar. Ser frio, ser friorento. Cair, esparramar-se. Dar, oferecer. Ser persistente. 
Finá sun, fi iná sun, v. Queimar. 
, v. Cozinhar.
Yan, v. Assar. Marchar, andar com ar de superioridade. Miar. Secar.
Dín, v. Fritar, assar, tostar.
Sun, yan, dín gbẹ, v. Assar.
Mu gbóná, v. Aquecer, esquentar.
Ìlú Róòmù, s. Roma. 
Kí nìdíloc.adv. Por que. Kí nìdí tá a fi  ń kọ́ àwọn Gbọ̀ngàn Ìjọba, báwo la sì ṣe ń kọ́ wọn? - Por que e como os Salões do Reino são construídos?
Nítorí, nítorítí, nítorípéconj. Porque, por causa. Mo nà á nítorí tí ó purọ́ - Eu  bati nele porque ele mentiu. Nítorí ilẹ̀ ṣú púpọ̀ a kò lè rí ọ - Porque estava muito escuro nós não pudemos ver você.
Nítorí kíni, adv. interrog. Por quê, por qual razão.
Básí, adv. Por quê? como?
Èéhaṣe, èéhatiṣeadv. interrog. Por quê?, como é?
Ìdí, s. Razão, causa, motivo, porquê.
Níti, prep. e conj. Conforme, consoante a, acerca de, naquele.
Níti gidi, adv. De fato, realmente.
Nítorí èyí, adv. Por causa disso.
Nítorínáà, conj. e adv. Desse modo, assim, por isso, então.
Nítorí tani, adv. interrog. Por quem.
Nítoríwa, adv. Por nossa causa.
Ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Alátìlẹyìn, s. Aquele que dá suporte, apoiadores, partidários.
Ìtìlẹyìn, s. Apoio, apadrinhamento, patronato.
Àwọn ènìyàn, s. Pessoas, população.
Ará, s. Parente, habitante de um lugar, um conhecido, irmandade. Orílẹ̀-èdè Olómìnira àwọn Ará ilẹ̀ Ṣáínà - República Popular da China.
Ẹ̀dà èèyàn, s.  Homem, ser humano. O indivíduo que pertence à espécie humana.
Èèyàn, s. Povo, gente, pessoas. Àwọn èèyàn lè sọ ara wọn dẹrú oríṣiríṣi àṣà tó máa ń di bárakú, ó sì máa ń nira gan-an fún wọn láti ja àjàbọ́ - As pessoas podem se tornar escravas de vários tipos de vícios dos quais é muito difícil se libertar.
Ajọ̀bọ, irúọmọnìyàn, àwọn irúọmọnìyàn, s.  Hominoidea. A superfamília de mamíferos, incluindo macacos antropóides e os seres humanos.
Ọmọnìyàn, ọmọ ènìyàn, s.  Homo sapiens.
Ènìà, ènìyàn, s. Pessoa. É também usado de forma impessoal para significar povo, seres humanos, alguém. 
Ènìyàn àkọ́kọ́, s. Primeiro homem. Èmi Ni Ẹni Àkọ́kọ́, Èmi Ni Ẹni Ìkẹyìn - Eu sou o primeiro e o último.
Aráàlú, s. Povo do lugar, da cidade, da região.
Ará, ènìyàn, s. Povo. 
Ọmọ ìlú, ará ìlú, s.  Cidadão. 

Ará ìlú kannáà, s. Compatriota.
Iye ènìyàn inú ìlú, s. População.
Ọ̀pọ̀ ènìà aláìníláárí, àwọn "ọmọ ìta", s. Plebe, populacho, povo, ralé, populaça.