domingo, 5 de outubro de 2025

Mitologia bacongo

  Ìtàn ìwáṣẹ̀ àwọn ará Kóńgò, ìtàn àròsọ àwọn ará Kóńgò (mitologia bacongo).

A mitologia Bakongo gira em torno de uma cosmologia centrada no Sol e nos ciclos da vida, representados pelo Cosmograma Bakongo (Dikenga ou Yowa), um símbolo de cruz dentro de um círculo que marca as quatro fases do Sol: concepção, nascimento, maturidade e morte. Conceitos centrais incluem Nzambi (o Deus criador), o luku lwalamba Nzambi (o ato da criação divina), e Kalunga (o mar, fronteira entre os mundos físico e espiritual). Os muntu (seres humanos) são vistos como o sol em um ciclo perpétuo, e a energia vital, Itu, é presente em tudo, sendo a responsabilidade da comunidade mantê-la. 

Conceitos Fundamentais

Nzambi: A divindade criadora suprema, que criou o mundo e os espíritos. 

Itu (Axé): A energia vital presente em todos os seres e no universo, que precisa ser mantida e nutrida pela comunidade. 

Muntu: O termo para os seres humanos, que personificam a energia vital, ou o "sol", do universo. 

Kalunga: A linha divisória entre o mundo físico e o mundo espiritual, representada pelo mar, que é uma fronteira liminar e não intransponível. 

Cosmograma Bakongo (Dikenga/Yowa): Um símbolo circular em forma de cruz que representa a cosmologia Bakongo, com os quatro pontos da cruz representando os quatro estágios da vida e os movimentos do Sol. 

Os Quatro Estágios da Vida (e do Sol)

O Cosmograma é a base para a compreensão dos ciclos da vida, que se espelham no movimento do Sol: 

Musoni (Amanhecer): Concepção e germinação, o período silencioso que precede o nascimento. 

Kala (Crescimento): O nascimento e a infância, onde o indivíduo cresce e aprende no mundo. 

Tukula (Pico): A maturidade, o ápice da força e da liderança, que conecta o indivíduo ao mundo ancestral. 

Luvemba (Entardecer): O processo de decadência e a morte física, que leva ao silêncio e à transição para um novo ciclo vital. 

A Importância da Comunidade

A filosofia Bakongo enfatiza a comunidade sobre o indivíduo, com responsabilidade coletiva para manter a energia vital (Itu). 

Os anciãos desempenham um papel crucial, transmitindo conhecimento e garantindo a integração do grupo. 

A vida é um ciclo perpétuo de mudança e movimento constante, e o povo Bakongo busca manter a harmonia entre o mundo físico e o espiritual. 

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://terreirodegrios.wordpress.com/cosmopercepcao-afrika-bakongo/

https://terreirodegriots.blogspot.com/2017/03/os-quatro-ciclos-do-cosmograma-bakongo.html

https://www.edgardigital.ufba.br/?p=6464

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Kóngò Bẹ́ljíọ̀m, s. Congo Belga.

Ilẹ̀ Kóńgò, s. Congo.

Ilẹ̀ Ọba Kóńgò, s. Reino do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Kóngò, s. República do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò, Orílẹ̀-èdè Olómìnira Tòṣèlúaráìlú ilẹ̀ Kóngò, s. República Democrática do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Àngólà, s. República de Angola.

Èdè Kóngò, s. Kikongo, língua congo.

Àwọn ènìyàn Kóńgòàwọn ará Kóńgò, s. Povo bacongo, povo congo.

Ìgbèríko òde Kàbíndà, s. Província de Cabinda.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ará Gàbọ̀n, s. República Gabonesa.





quarta-feira, 24 de setembro de 2025

Gratificação faroeste

 Àjẹmọ́nú Ìwọ̀ Oòrùn ayé (gratificação faroeste).

Rio aprova “gratificação faroeste”, que premia policial que promove genocídio de pessoas pretas nas favelas.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://ponte.org/artigo-gratificacao-faroeste-e-a-ampliacao-do-genocidio-nas-favelas/

https://dmjracial.com/2023/06/21/a-nova-versao-da-gratificacao-faroeste/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ayẹyẹ, s. Celebração.
Àjọ̀dún, s. Festival.

Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s. Oeste do mundo.

Àwọn sinimá Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s.  Filmes de faroeste.

Àjẹmọ́nú Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s. Gratificação faroeste.

Àjẹmọ́nú, s. Bônus, gratificação.

Àwọn ẹ̀bùn owó, s. Gorjetas, prêmios em dinheiro.

 Ayẹyẹ kan tí wọ́n ti fẹ́ pín ẹ̀bùn fún àwọn ọmọléèwé, s. Uma cerimônia de premiação na escola.

Ayẹyẹ ìfúnnilẹ́bùn, s. Cerimônia de premiação.

Àwọn ẹbun ìdálọ́lá, s. Premiações, prêmios de honra.

Ayẹyẹ ìfúnnilẹ́bùn ti ọdọọdún fún ẹgbẹ́ afigigbábọ́ọ̀lù ẹlẹ́ni mọ́kànlá ti àwọn obìnrin, s. Premiação anual da equipe feminina de críquete.

Iṣẹ́ àfipawọ́, s. Trabalho estra.

Àwọn ọjà títà, v. Vendas.

Ogun abẹ́lé, s. Guerra civil. 

Àwọn ọlọ́pàá aráàlú, àwọn ọlọ́pàá abẹ́lé, s. Polícia civil.

Ìpẹ̀yàrun, pípa ẹ̀yà run, ìpalápalù ẹ̀yà, ìpalápatán ẹ̀yà, ìpakúpa, ìpakúpa-ẹ̀yà, ìparun ẹ̀yà, pípa ẹ̀yà ìran kan run, ìpanírun, s. Genocídio. Trata-se de genocídio nas três acepções do Dicionário Houaiss -- de acordo com o entendimento que tem o Tribunal Penal Internacional: "1.1) extermínio deliberado, parcial ou total, de uma comunidade, grupo étnico, racial ou religioso"; "1.2) por extensão, destruição de populações ou povos"; "1.3) aniquilamento de grupos humanos, o qual, sem chegar ao assassínio em massa, inclui outras formas de extermínio, como a prevenção de nascimentos, o sequestro sistemático de crianças dentro de um determinado grupo étnico, a submissão a condições insuportáveis de vida etc" 

Ìpakúpa, s. Massacre. 

Ìpakúpa rẹpẹtẹ náà, s. O holocausto. 

Ìparun ẹ̀yà, s. Limpeza étnica. 

Pípa ẹ̀yà ìran run, pípa ìran run, pípa odindi ẹ̀yà run, s. Limpeza étnica, genocídio. 

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú, s. Massacre de civis. 

Ìpẹ̀yà ìran èèyàn dúdú run, ìparun ẹ̀yà ìran èèyàn dúdú, ìparun ẹ̀yà ìran ènìyàn dúdú, s. Maafa (holocausto africano, holocausto da escravidão ou holocausto negro). 

Ìpakúpa ọ̀pọ̀lọpọ̀ ènìyàn, s. Massacre de muitas pessoas. 

Pípa, s. Ato de matar, matança. 

Ìtàjẹ̀, ìtàjẹ̀sílẹ̀, s. Matança, derramamento de sangue.

Pípa ẹ̀yà ìran Yanomami run tí ó wáyé ní Bràsíl nígbà ìṣàkóso ààrẹ Bolsonaro, s. Genocídio da etnia Yanomami ocorrido no Brasil durante o governo do presidente Bolsonaro.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Stalin ní ilẹ̀ Estóníà, s. Genocídio estoniano sob regime estalinista.

Ìpalápatán ẹ̀yà ti Tutsi àti Hutu tí wọ́n ń gbé ní Rùwándà, s. Genocídio de Tutsi e Hutu que vivem em Ruanda.

Pípa ẹ̀yà run, s. Genocídio em massa. 
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀ àti àmẹ́ríńdíà tí wọ́n ń gbé ní Bràsíl, s. Genocídio de negros e ameríndios que vivem no Brasil.

Ìpẹ̀yàrun tí wọ́n máa ń díbọ́n bí ogun tó ja àwọn oògùn olóró, s. Genocídio disfarçado de guerra às drogas.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará Arméníà, s. Genocídio do povo armênio.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀, s. Maafa, genocídio do povo negro, holocausto africano.
Ìparun ẹ̀yà tí ó wáyé ní Rùwándà, s. Genocídio em Ruanda.

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú láti ọwọ́ àwọn ìjọba tiwọn fúnra wọn, s. Genocídios de seus cidadãos praticados pelos governos. 
Ìpẹ̀yàrun tó wáyé ní Kàmbódíà, s. Genocídio no Camboja
Ìparun ẹ̀yà náà ní àwọn àgọ́ ìṣẹ́niníṣẹ̀ẹ́ násì, s. Genocídio nos campos de concentração nazistas.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Bẹnjamínì Nétáníhámù ní ilẹ̀ Palẹ́sìnì, s. Genocídio ocorrido sob o governo de Benjamin Netanyahu na Palestina.

Àdúgbò onílé ẹgẹrẹmìtì tí a kọ́ gátagàta sí agbègbè tí ó léwu, s. Favela construída em área perigosa. 

Àgbègbè onílé-ahẹrẹpẹ, s. Área de favela. 

Àdúgbò játijàti, s. Favela. Àwọn ọ̀rọ̀-orúkọ tó tan mọ́ ọn - Substantivos relacionados: àwọn ilé táwọn èèyàn ti pa tì (casas abandonadas, prédios abandonados), ìkángun ìlú (periferia da cidade), etílé (periferia de uma cidade, arredores, circunferência, vizinhança, perímetro urbano, contorno), ghẹtto (gueto, subúrbio, favela, periferia, bairro de minorias raciais, bairro de minorias sociais, bairro judeu), agbègbè (cidade, lugar, vizinhança), ilé akúṣẹ́, ilé akúṣẹ̀ẹ́ (casa de pobre), àwọn ilé àbẹ̀rẹ̀wọ̀ táwọn èèyàn kọ́ síbi tí ìjọba ò fọwọ́ sí (casas particulares construídas sem aprovação do governo), àgọ́ àwọn tálákà (acampamento dos pobres), àwọn àdúgbò tí kò bójú mu rárá (bairros muito inapropriados), àwọn ilé jákujàku (casas dilapidadas), àwọn ilé ebútú tí wọ́n fi amọ̀, igi àti páànù kọ́ (barracos feitos de barro, galhos e lata).

Àwọn tí ń gbé àgbègbè onílé ahẹrẹpẹ ní ìlú rẹ̀, s. Os favelados de sua cidade, aqueles que moram nas favelas de sua cidade.


Dia Mundial dos Gorilas

 Ayẹyẹ Ọjọ́ àwọn Ìnàkí Lágbàáyé. 

Comemoração do Dia Mundial dos Gorilas.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://gorillafund.org/get-involved/other-ways-to-help/world-gorilla-day/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ayẹyẹ, s. Celebração.
Àjọ̀dún, s. Festival.

Ọjọ́, ijọ́, s. Dia.

Ìnàkí, gorílà, s. Gorila.

Ìnàkí, irò, s. Babuíno, gorila. 

Ọ̀bọ, s. Macaco. Uma pessoa ignorante. 

Ìnàkí ènìyàn, s. Homem macaco.

Ọ̀bọ mímọ́, s. Macaco sagrado.

Àwọn ọ̀bọ olómiwúrà, s. Macacos dourados.

Ọlọ́run ìnàkí náà Hanuman, s. O Deus Macaco Hanuman. 

ṣà, s. Chimpanzé.

Àwọn ẹ̀dá afọ́mọlọ́mú onípògíga, s. Primatas.

Ènìyàn, s. Pessoa, seres humanos, povo, alguém.

mọnìyàn, s. Homo sapiens, humano, raça humana, ser humano.

Ìjímèrè, s. Pequeno macaco marrom.

Òwè, s. Um tipo de macaco preto. Folha nova da planta denominada erèé.

Ọ̀bọ, jàkó, s. Macaco.

dun, s. Macaco. Gêmeo.

Akítì, s. Macaquice, imitador ou um tipo de macaco.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Àgbáyé, s. Mundo, universo, cosmo. 
Àdánidá, s. Natureza.
Ayé, gbogbo ẹ̀dá, àgbáyé, s. Universo.
Ayé, àiyé, s. Mundo, planeta.
Ilẹ̀-ayé, ayé, ilé-ayé, s. Terra (planeta terra).
Plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé, s. Planeta terra.



sábado, 20 de setembro de 2025

Realdade

 Kí ni ìtumọ̀ tó dájú nípa àwọn ohun gidi?

Qual é a verdadeira definição de realidade?

Àwọn ìdáhùn (respostas):

- O real é a circunstância provisória dos opostos necessários. 

- Segundo Einstein, a realidade não é um estado fixo. Em vez disso, é um número infinito de realidades singulares, dependendo da posição em que você se encontre e da velocidade com que esteja se movendo. 

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

, adv. Antes de. Ex.: kí èmi tó dé - Antes de eu chegar.
, conj.  Que. É a marca do subjuntivo e usada com verbo que expressa obrigação, desejo, permissão, geralmente com o verbo fé ( querer). Ex.: Mo fé kí o wá - Eu quero que você venha.
, conj. A fim de que, de modo que, com a intenção de.
, part. Usada entre duas palavras para dar sentido "qualquer". Ex.: Enikéni - Qualquer pessoa. 
, v. Cumprimentar, saudar, aclamar. Visitar. Dever. Ex.: Mo kí i - Eu o saudei. 
Ki, v. Ser grosso, denso, viscoso, compacto.
, v. Comprimir, apertar, pressionar. Proclamar, declinar qualidades. Definir. Pôr fumo no cachimbo. Prender (uma pessoa).
, adv. Não. Faz a negativa dos verbos no tempo futuro e condicional, antes das partículas verbais yíò, ó, ìbá. Fica localizado entre o sujeito eo verbo. Èmi kì ó lọ mọ́ - Eu não irei mais. Kì bá má kú - Ele não teria morrido.

Kíni, kín, pron. interrog. O quê. Somente usado em frases interrogativas.

Báwo ni, adv. interrog. Como? Báwo ni? - Como vai? Báwo ni a ṣe ń kọ àwọn ìwé wa, tí a sì ń túmọ̀ wọn? - Como nossas publicações são escritas e traduzidas?  Báwo ni ibi ìkówèésí tó wà nínú Gbọ̀ngàn Ìjọba ṣe ń ṣe wá láǹfààní? - Como a biblioteca do Salão do Reino pode nos ajudar? 
Kí La, adv. interrog. Como? Kí la lè ṣe láti máa tọ́jú Gbọ̀ngàn Ìjọba wa? - Como podemos cuidar do nosso Salão do Reino?  Outras palavras interrogativas: Kíni, kín - O que? Tani - Quem? Titani - De quem é? Èló ni - Quanto? (valores). Níbo ni - Onde? Aonde? Síbo ni - Para onde?  Nígbàwo ni - Quando?. Báwo ni - Como? Wo ni - Qual é? Mélòó ni - Quantos? Nípa kíni - Por meio de quê? Láti ibo ni - De onde?
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
Kí ló dé, exp, O que houve? Kí ló dé tí irú ìdáwọ́lé gbígbówólórí bẹ́ẹ̀ fi pọn dandan, kí ló sì ti ṣe yọrí? - O que tornou necessário um projeto tão caro, e o que conseguiu?
Nítorí èyí, adv. Por causa disso. “Nítorí èyí ni a ṣe bí mi, nítorí èyí sì ni mo ṣe wá sí ayé, kí n lè jẹ́rìí sí òtítọ́” - “Para isso nasci e para isso vim ao mundo, a fim de dar testemunho da verdade.”
Kínìyẹn?, exp. O que é aquilo?
Kíni, kín, pron. interrog. O quê. Somente usado em frases interrogativas
Kí nìdíadv. interrog. Por que? Na língua portuguesa, o por que tem dois empregos diferenciados: Quando for a junção da preposição por + pronome interrogativo ou indefinido que, possuirá o significado de “por qual razão” ou “por qual motivo”. Exemplos: Por que você não vai ao cinema? (por qual razão). Não sei por que não quero ir (por qual motivo). Quando for a junção da preposição por + pronome relativo que, possuirá o significado de “pelo qual” e poderá ter as flexões: pela qual, pelos quais, pelas quais. Exemplo: Sei bem por que motivo permaneci neste lugar (pelo qual). Kí nìdí tí Mósè fi béèrè orúkọ Ọlọ́run? Kí nìdí tó fi fẹ́ káwọn ọmọ Ísírẹ́lì gbà gbọ́ pé Ọlọ́run máa dá wọn nídè? - Por que Moisés indagou a Deus a respeito de Seu nome, e por que sua preocupação era compreensível?  Kí nìdí tó o fi fẹ́ràn sáyẹ́ǹsì? O que fez você se interessar pela ciência? Kí nìdí tó o fi fẹ́ bá ilé iṣẹ́ yìí gan-an ṣiṣẹ́? - Por que quer trabalhar para essa empresa? 
Nítorí, nítorítí, nítorípé, conj. Porque. Na língua portuguesa, é conjunção causal ou explicativa, com valor aproximado de “pois”, “uma vez que”, “para que”.  Exemplos: Não fui ao cinema porque tenho que estudar para a prova (pois). Não vá fazer intrigas porque prejudicará você mesmo (uma vez que).  Àwọn èdè díẹ̀ sọ orúkọ oṣù kínní ní àpèmọ́ rẹ̀ nítorípé ìbẹ̀rẹ̀ ọdún jẹ́ àkókò fún ìronúsẹ́hìn bẹ̃ gẹ́gẹ́ ni ó sì jẹ́ ti ìpalẹ̀mọ́ - Em alguns idiomas, o mês de janeiro tem esse nome por causa dele, porque o início do ano era um momento de reflexão e também de planejamento.
Nítorí kíni, básí, èéhaṣe, èéhatiṣe, adv. interrog. P
or quê? por qual razão? como é?. Na língua portuguesa, quando vier antes de um ponto, seja final, interrogativo, exclamação, o por quê deverá vir acentuado e continuará com o significado de “por qual motivo”, “por qual razão”. Exemplos: Vocês não comeram tudo? Por quê? Andar cinco quilômetros, por quê? Vamos de carro.

Ìdí, s. Porquê (razão, causa, motivo).  Explicação de uma ação; aquilo que faz com que algo aconteça. Ara mi ṣáà fà sí Sally lọ́nà kan ṣáá, àmọ́ mi ò mọ ìdí tó fi rí bẹ́ẹ̀ - Eu me sentia à vontade com ela, mas não sabia o porquê.

Ojúlówó, s. Algo verdadeiro, algo genuíno. O real é a circunstância provisória dos opostos necessários. 

Àpapọ̀ àwọn nǹkan tó jẹ́ gidi, tó ṣẹlẹ̀ ní ti gidi, tó sì jẹ́ òdodo ọ̀rọ̀, s. Coleção de coisas que são reais, que realmente aconteceram e que são verdadeiras. 

Ohun tó lè ṣẹlẹ̀ ní gidi, s. Algo que pode realmente acontecer. 

Ohun tí ń ṣẹlẹ̀ gan-an, s. O que realmente esá acontecendo. Ohun tí ń ṣẹlẹ̀ gan-an ni ipò nǹkan onígbà díẹ̀ kan tó máa ń yọrí sí nígbà tí ipá títakora méjì, yin àti yang (abo àti akọ), bá pa pọ̀ - O que realmente acontece é uma situação temporária que resulta quando as duas forças opostas, yin e yang (feminino e masculino), se combinam. 

Àkó, s. Autenticidade, realidade.

Òdodo, s. Verdade, sinceridade, justiça, equidade. 

Ohun tó dájú, s. O que é certo.

Òótọ, òtítọ́, s. Verdade.

Ohun tó lè jẹ́ gidi sí ọ, s.  que pode ser real para você.

Ohun tí yóò ṣẹlẹ̀ ní gidi, s. O que realmente vai acontecer.  

Gbogbo ayé, s. O mundo inteiro.

Ohun kan tó níye lórí gan-an, s. Algo de grande valor. 

Àwọn ipò tó yí ìṣẹ̀lẹ̀ náà ká, s. Circunstâncias do evento.

Àwọn ipò tí kò bára dé, s. Condições desfavoráveis, circunstâncias desfavoráveis.

Ipò kan nínú ìgbésí ayé, s. Uma circunstância da vida. 

Gidi, adv. De fato, certamente.  

Lótítọ́, lóótọ́, adv. Verdadeiramente, sinceramente.

Dájúdájú, adv. Certamente, seguramente, evidentemente.

Dájú, v. Ser certo, ser seguro, ter a certeza de, ser evidente.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Ìtumọ̀, s. Tradução, explicação, significado, definição.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.
Gidi, adv. De fato, certamente. 
Tó dájú, adj. Certo.
Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.


Alma

Kí ni ọkàn jẹ́ ní ti gidi?

Na realidade, o que é a alma?

Àwọn ìdáhùn (respostas):

- No hinduísmo, a alma é o Atman, um "eu eterno" que é a essência real e espiritual do ser, distinta do corpo e do ego. O Atman é imutável, indivisível e a verdadeira natureza de cada indivíduo. Uma crença central é a unificação do Atman com o Brahman, o princípio supremo da realidade, sugerindo que o Atman é, na verdade, idêntico ao Brahman em sua natureza mais profunda, embora essa relação possa ser interpretada de forma dualista ou monista. 

No budismo, não existe a doutrina de uma alma permanente e imutável; em vez disso, o conceito é chamado de Anatta (não-eu), que nega a existência de um "eu" fixo e autossuficiente em qualquer ser. A crença numa "alma" é vista como uma fonte de sofrimento (Dukkha) e é fundamentalmente contrária à visão budista de que tudo é impermanente (Anicca) e interdependente, incluindo a consciência que sobrevive à morte. 

- Para Aristóteles, a alma (psiché) é a forma e a atualidade de um corpo orgânico, o princípio que anima e dá vida a um ser vivo, não sendo uma entidade separada do corpo, mas sim o que torna um corpo vivo e funcional. Ele a divide em três faculdades: a alma nutritiva (ou vegetativa), responsável pelo crescimento e nutrição (presente em plantas, animais e humanos); a alma sensitiva, que confere a capacidade de sentir e ter sensações como dor e alegria (dos animais); e a alma racional, exclusiva dos humanos, que possui a capacidade de pensar e raciocinar. 

- Para Deepak Chopra, a alma é a essência e fonte de todo o potencial humano, conectando-nos à inteligência divina e à energia do universo, o que permite a autorrenovação do corpo e a manifestação de desejos. A alma, guiada pela criatividade, amor e inteligência, é o motor da nossa verdadeira liderança e da experiência de vida, e não um conceito meramente religioso. 

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

, adv. Antes de. Ex.: kí èmi tó dé - Antes de eu chegar.
, conj.  Que. É a marca do subjuntivo e usada com verbo que expressa obrigação, desejo, permissão, geralmente com o verbo fé ( querer). Ex.: Mo fé kí o wá - Eu quero que você venha.
, conj. A fim de que, de modo que, com a intenção de.
, part. Usada entre duas palavras para dar sentido "qualquer". Ex.: Enikéni - Qualquer pessoa. 
, v. Cumprimentar, saudar, aclamar. Visitar. Dever. Ex.: Mo kí i - Eu o saudei. 
Ki, v. Ser grosso, denso, viscoso, compacto.
, v. Comprimir, apertar, pressionar. Proclamar, declinar qualidades. Definir. Pôr fumo no cachimbo. Prender (uma pessoa).
, adv. Não. Faz a negativa dos verbos no tempo futuro e condicional, antes das partículas verbais yíò, ó, ìbá. Fica localizado entre o sujeito eo verbo. Èmi kì ó lọ mọ́ - Eu não irei mais. Kì bá má kú - Ele não teria morrido.

Kíni, kín, pron. interrog. O quê. Somente usado em frases interrogativas.

Báwo ni, adv. interrog. Como? Báwo ni? - Como vai? Báwo ni a ṣe ń kọ àwọn ìwé wa, tí a sì ń túmọ̀ wọn? - Como nossas publicações são escritas e traduzidas?  Báwo ni ibi ìkówèésí tó wà nínú Gbọ̀ngàn Ìjọba ṣe ń ṣe wá láǹfààní? - Como a biblioteca do Salão do Reino pode nos ajudar? 
Kí La, adv. interrog. Como? Kí la lè ṣe láti máa tọ́jú Gbọ̀ngàn Ìjọba wa? - Como podemos cuidar do nosso Salão do Reino?  Outras palavras interrogativas: Kíni, kín - O que? Tani - Quem? Titani - De quem é? Èló ni - Quanto? (valores). Níbo ni - Onde? Aonde? Síbo ni - Para onde?  Nígbàwo ni - Quando?. Báwo ni - Como? Wo ni - Qual é? Mélòó ni - Quantos? Nípa kíni - Por meio de quê? Láti ibo ni - De onde?
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
Kí ló dé, exp, O que houve? Kí ló dé tí irú ìdáwọ́lé gbígbówólórí bẹ́ẹ̀ fi pọn dandan, kí ló sì ti ṣe yọrí? - O que tornou necessário um projeto tão caro, e o que conseguiu?
Nítorí èyí, adv. Por causa disso. “Nítorí èyí ni a ṣe bí mi, nítorí èyí sì ni mo ṣe wá sí ayé, kí n lè jẹ́rìí sí òtítọ́” - “Para isso nasci e para isso vim ao mundo, a fim de dar testemunho da verdade.”
Kínìyẹn?, exp. O que é aquilo?
Kíni, kín, pron. interrog. O quê. Somente usado em frases interrogativas
Kí nìdíadv. interrog. Por que? Na língua portuguesa, o por que tem dois empregos diferenciados: Quando for a junção da preposição por + pronome interrogativo ou indefinido que, possuirá o significado de “por qual razão” ou “por qual motivo”. Exemplos: Por que você não vai ao cinema? (por qual razão). Não sei por que não quero ir (por qual motivo). Quando for a junção da preposição por + pronome relativo que, possuirá o significado de “pelo qual” e poderá ter as flexões: pela qual, pelos quais, pelas quais. Exemplo: Sei bem por que motivo permaneci neste lugar (pelo qual). Kí nìdí tí Mósè fi béèrè orúkọ Ọlọ́run? Kí nìdí tó fi fẹ́ káwọn ọmọ Ísírẹ́lì gbà gbọ́ pé Ọlọ́run máa dá wọn nídè? - Por que Moisés indagou a Deus a respeito de Seu nome, e por que sua preocupação era compreensível?  Kí nìdí tó o fi fẹ́ràn sáyẹ́ǹsì? O que fez você se interessar pela ciência? Kí nìdí tó o fi fẹ́ bá ilé iṣẹ́ yìí gan-an ṣiṣẹ́? - Por que quer trabalhar para essa empresa? 
Nítorí, nítorítí, nítorípé, conj. Porque. Na língua portuguesa, é conjunção causal ou explicativa, com valor aproximado de “pois”, “uma vez que”, “para que”.  Exemplos: Não fui ao cinema porque tenho que estudar para a prova (pois). Não vá fazer intrigas porque prejudicará você mesmo (uma vez que).  Àwọn èdè díẹ̀ sọ orúkọ oṣù kínní ní àpèmọ́ rẹ̀ nítorípé ìbẹ̀rẹ̀ ọdún jẹ́ àkókò fún ìronúsẹ́hìn bẹ̃ gẹ́gẹ́ ni ó sì jẹ́ ti ìpalẹ̀mọ́ - Em alguns idiomas, o mês de janeiro tem esse nome por causa dele, porque o início do ano era um momento de reflexão e também de planejamento.
Nítorí kíni, básí, èéhaṣe, èéhatiṣe, adv. interrog. Por quê? por qual razão? como é?. Na língua portuguesa, quando vier antes de um ponto, seja final, interrogativo, exclamação, o por quê deverá vir acentuado e continuará com o significado de “por qual motivo”, “por qual razão”. Exemplos: Vocês não comeram tudo? Por quê? Andar cinco quilômetros, por quê? Vamos de carro.

Ìdí, s. Porquê (razão, causa, motivo).  Explicação de uma ação; aquilo que faz com que algo aconteça. Ara mi ṣáà fà sí Sally lọ́nà kan ṣáá, àmọ́ mi ò mọ ìdí tó fi rí bẹ́ẹ̀ - Eu me sentia à vontade com ela, mas não sabia o porquê.

Àìleèkú ọkàn, s. Imortalidade da alma.
Ìyè àìnípẹ̀kun, s. Vida eterna. 
Ẹ̀rí-ọkàn, ọkàn, ipò àìsùn-àìjí,  s. Consciência.
Ìfura, àkíyèsí, ìmọ̀, s. Consciência, atenção, conhecimento.

Ẹ̀rí-ọkàn kúántù, s. Consciência quântica.
Ẹ̀rí-ọkàn kọ́smíkì, s. Consciência cósmica.

Ọkàn, s. Coração, espírito, consciência. Ânimo exterior , representado pelo coração. É a base da emoção e da energia psíquica. Egúngún (eégún, égún) é a alma forte do corpo físico (espírito ancestral) que se manifesta em rituais  específicos.  Wọn sọ pe ara nku ṣugbọn ọkan kii kú - Dizem que o corpo morre, mas a alma não morre.
Ẹ̀mí, s. Alma. vida representada pela respiração. 
Iwin, s. Ânimo interior. Espírito, fantasma, fada.  
Èrò-inú, s. Mente, alma.

Ọkàn, s. Alma, coração, espírito, consciência.  Ọ̀pọ̀ ènìyàn ń wí nípa ọkàn mi pé: Kò sí ìgbàlà fún un lọ́dọ̀ Ọlọ́run - Muitos dizem da minha alma: Não há salvação para ele da parte de 
Deus.
Inú ọkàn, èrò inú, èrò orí, s. Psiquê (alma, espírito, mente, entendimento.).
Àwọn agbára èrò orí, s. Faculdades da mente. Agbára èrò orí yín - Seus poderes mentais (suas faculdades mentais).
Èrò inú àti ọkàn jọ ń ṣiṣẹ́ pọ̀ ni, s. Interação mente-coração.

Ọkàn tí kì í kú, s. Alma imortal.
Okun, s. Força, vigor, energia. 

Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.

Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Gidi, adv. De fato, certamente. 


quarta-feira, 17 de setembro de 2025

Posso ir a pé da África do Sul ao Brasil?

Ǹjẹ́ mo lè fi ẹsẹ̀ rìn láti Gúúsù Áfíríkà lọ sí Bràsíl?

Posso ir a pé da África do Sul ao Brasil?

Bẹ́ẹ̀ni, mo lè fi ẹsẹ̀ rìn láti Gúúsù Áfíríkà lọ sí Bràsíl.

Sim, posso ir a pé da África do Sul ao Brasil.

 Ìbẹ̀rẹ̀ ìrìn àjò náà títí dé òpin rẹ̀ (percurso da viagem): 

Gúúsù Áfríkà (África do sul), Nàmíbíà (Namíbia), Àngólà (Angola), Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò (República Democrática do Congo), Gúúsù Sudan (Sudão do Sul), Sudan (Sudão), Ìjíptì (Egito), Ísráẹ́lì (Israel), Jọ́rdánì (Jordânia), Irak (Iraque), Ìránì (Irã), Pakístàn (Paquistão), Orílẹ̀-èdè Olómìnira àwọn Ará ilẹ̀ Ṣáínà (China), Rọ́síà (Rússia), Ipadò Bering oníyìnyín (Estreito de Bering congelado), Alaska (Alasca), Kánádà (Canadá), Orílẹ̀-èdè Ìṣọ̀kan àwọn Ìpínlẹ̀ Amẹ́ríkà (EUA), Mẹ́ṣíkò (México), Guatẹmálà (Guatemala), Họ̀ndúràs (Honduras), Nikarágúà (Nicarágua), Kóstá Rikà (Costa Rica), Panama (Panamá), Kòlómbìà (Colômbia), Ilẹ̀ Bràsíl, Bràsíl, Bìràsílì, Bùràsíìlì, Brasíì (Brasil).


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà m èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ǹjẹ́, part. interrog. Será que? Forma reduzida de hunjẹ́.

Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu. Mo dúpẹ́! -  Eu agradeço!
Ìwọ, o, pron. pess. Você.

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.
, v. aux. Poder físico ou intelectual. Mo lè gun ẹṣin - Eu posso montar a cavalo. Tendência para uma ocorrência. Dever, precisar. O lè máa ronú pé ẹni pípé ni - Você poderá até acreditar que ele ou ela seja a perfeição em pessoa. “Bí ọmọbìnrin kan bá lè bọ̀wọ̀ fún mi, á jẹ́ pé kò ní ṣòro fún un láti nífẹ̀ẹ́ mi nìyẹn.”—Mark - “Se uma moça é capaz de me respeitar, com certeza é capaz de me amar.” — Mark.
Le, v. Ser difícil, ser árduo. Ser forte, sólido, capaz, poderoso.
, v. Surgir como a lua, aparecer num lugar. Estar em cima, empilhar. Seguir em frente, seguir para longe, correr atrás. Ser mais do que necessário, exceder. Procurar, caçar. Expelir, expulsar, mandar sair. Aumentar.
, prep. Após, depois.

Fi ẹsẹ̀ rìn, s. Ir a pé, andar, caminhar.

Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.
Ẹsẹ̀, s. Pé, perna.
Ọkọ̀ bá ń lọ jẹ́ẹ́jẹ́ẹ́, s.  Marcha lenta.
Ìtòlọ́wọ̀ọ̀wọ́ìtòlọ́wọ̀ọ̀wọ́ rìnọ̀pọ̀ ènìyàn ń tòlọ́wọ̀ọ̀wọ́rìn, s. Procissão. Marcha religiosa em que os padres, outros sacerdotes e fieis desfilam segurando imagens santificadas, 
entoam cantos e/ou fazem orações em cortejo.
Ìwọ́de, s. Demonstração (de pessoas), marcha, passeata.
Hájì, s. Peregrinação a Meca.
Ìrìnàjò, s. Peregrinação, viagem.
Rírìnrìn àjò láìṣe ìtòlẹ́sẹẹsẹ ìrìn àjò, v. Viajar sem roteiro. 
Rìn, v. Andar, caminhar. Fazer cócegas. Pressionar para baixo. Viajar.
Rìnrìn àjò, v. Viagem. Bóo bá ń wéwèé láti rìnrìn àjò ní ilẹ̀ Yúróòpù, ìwọ náà lè jẹ lára àǹfààní ìṣọ̀kan ilẹ̀ Yúróòpù - Se planeja viajar para a Europa, talvez você também tire proveito da unificação européia.
Ìrìnnà, s. Viagem.
Ìrìn àjò àfẹsẹ̀rìn, s. Marcha.
Ìfìhàn, s. Espetáculo, exibição, desfile, revelação.
Ìrìn àjò àfẹsẹ̀rìn tó lè ṣekú pani, s. Marcha da morte.
Ìrìn gígùn, s. Longa marcha.
Yan, v. Marchar, andar com ar de superioridade. 
Lọ, rìn, ṣó, v. Ir.
Ìrìnká, s. Caminhada, dar uma volta.
Ìrìnkiri, s. Ato de vagar, ato de perambular.
Ìrìn, s. Passeio, caminhada.
Ìyíká, s. Rotação (como a terra em volta do sol). Uma forma de saudação perante um rei ou um orixá, tanto para o homem com o para a mulher, consistindo de prostar-se no chão, girando o corpo ligeiramente para a direita (ìyíká ọ̀tún) e depoios para a esquerda (ìyíká òsì).
Ìyíkiri, s. Ato de perambular. 
Ìrìnkánkán, s. Movimento.
Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Láti dé, prep. Indica de um lugar para o outro. Láti Ẹ̀kọ́ dé Ìbàdàn - De Ekó para Ibadam.
Láti di, prep. Indica de um período para outo. 
Láti, prep. De, desde. É usada depois de um verbo com sílaba dupla e se for seguida de outro verbo. Para verbo de uma sílaba, é opcional.  Èmi kò fẹ́ràn láti jẹ níkàn - Eu não gosto de comer sozinho. Alguma vezes é colocada antes do verbo para expressar propósito. Ó dé lát'àná - Ela chegou desde ontem. Em outros casos, é usada para indicar direção. Ó dé láti ọjà- Ela chegou do mercado.
Afghanístàn, s. Afeganistão.
Gúúsù Áfíríkà, s. África do Sul.
Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Gúúsù Áfíríkà, s. República da África do Sul.
Ilẹ̀ Bràsíl, Bràsíl, Bìràsílì, Bùràsíìlì, Brasíì, s. Brasil, Pindorama.
Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aparapọ̀ ilẹ̀ Bràsíl, s. República Federativa do Brasil.
Lọ, v. Ir.
Fòpin sí, v. Terminar, acabar.
, prep. Para, em direção a. Indica movimento direcional.
, adv. Exatamente, indica uma situação exata e pontual.
, adv. Usado no fim de uma frase afirmativa a fim de indicar adição um pouco mais da conta. Mo fẹ́ jẹun sí - Eu quero comer mais.
, part. Usada entre duas palavras repetidas para dar o sentido de lá e cá. Ìlúsílú - de cidade em cidade.
, v. Forma negativa do verbo wà (existir, haver, estar). É precedido por kò. Kò sí ewu - Não há perigo.
, v. Descolorir, desbotar. Verbo com sentido de descer, descambar, e usado em certas composições. Ara rẹ̀  silẹ̀ - O corpo dele esfriou (depois da febre). Ó sì í délẹ̀ - Ele destruiu isto.
Sì, ṣì, adv. pré.v. Ainda, além disso. Má sìlọ - Não vá ainda.
Sii, adv. Por algum tempo.
Síi, adv. Mais do que, aumentar. Usado como complemento de verbo. Owó mi wú síi - Meu dinheiro aumentou mais do que antes. 
Sìì, adv. Vagarosamente, forçadamente. Ó nrìn sìì - Ele correu vagarosamente.
Kò sí, v. Forma negativa do verbo wà (estar, existir, haver). Kò sí owó kò sí orò - sem dinheiro não há obrigação.