Ní orúkọ Yèyé Ìṣẹ̀dá (Àràmàǹdà Obìnrin náà) àti ti àwọn òrìṣà ìbílẹ̀ ilẹ̀ Áfíríkà, mo bẹ̀ ọ́, Ọbaluaiyé, jọ̀ọ́ mú àwọn àrùn wọ̀nyí sínú ibú òkun mímọ́, níbi tí kò sí àkùkọ ti ń kọ ó sì abo adìyẹ ṣe ń dún.
Em nome da Mãe Natureza (a mulher misteriosa) e das divindades tradicionais africanas, eu te imploro, ó Obaluaiyê, por favor, leve essas doenças para as profundezas do mar sagrado, onde não há galo cantando e galinha cacarejando.
Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Ń, v. Estar. Indicador de gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
Ní, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
Ní, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
Ní, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
Ní, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
Nì, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Pẹ̀lú, adv. Também.
Pẹ̀lú, v. Estar em companhia de, acompanhar.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.
Tirẹ̀, tiẹ̀, rẹ̀, ẹ̀, pron. poss. Dele, dela.
Ti lọ, adj. Desaparecido.
Tí, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
Tí, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
Tí, prep. Desde que.
Tí, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
Tí, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Ẹ̀sìn àbáláyé nílẹ̀ Áfíríkà, ẹ̀sìn àbáláyé ilẹ̀ Áfíríkà, ìsìn ìbílẹ̀ ní Áfíríkà, s. Religião tradicional africana.
Àwọn òrìṣà ìbílẹ̀ ilẹ̀ Áfíríkà, s. Deuses tradicionais africanos.
Orúkọ, s. Nome.
Yèyé Ìṣẹ̀dá, s. Mãe Natureza.
Àràmàǹdà Obìnrin náà, s. A mulher misteriosa.
Gbá mú, v. Agarrar, pegar com firmeza, apreender.
Mú, adj. Sonoro, agudo, claro.
Mù, v. Sumir, desaparecer, perder-se na multidão, ser escondido.
Mu, v. Beber, embeber, ensopar. Sugar, chupar, fumar.
Pẹ̀lú, Conj. E.
Òun, on, conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas.
Sí, adv. Exatamente, indica uma situação exata e pontual.
Sí, adv. Usado no fim de uma frase afirmativa a fim de indicar adição um pouco mais da conta. Mo fẹ́ jẹun sí - Eu quero comer mais.
Sí, part. Usada entre duas palavras repetidas para dar o sentido de lá e cá. Ìlúsílú - de cidade em cidade.
Sí, v. Forma negativa do verbo wà (existir, haver, estar). É precedido por kò. Kò sí ewu - Não há perigo.
Sì, v. Descolorir, desbotar. Verbo com sentido de descer, descambar, e usado em certas composições. Ara rẹ̀ silẹ̀ - O corpo dele esfriou (depois da febre). Ó sì í délẹ̀ - Ele destruiu isto.
Sì, ṣì, adv. pré.v. Ainda, além disso. Má sìlọ - Não vá ainda.
Sii, adv. Por algum tempo.
Síi, adv. Mais do que, aumentar. Usado como complemento de verbo. Owó mi wú síi - Meu dinheiro aumentou mais do que antes.
Sìì, adv. Vagarosamente, forçadamente. Ó nrìn sìì - Ele correu vagarosamente.
Kò sí, v. Forma negativa do verbo wà (estar, existir, haver). Kò sí owó kò sí orò - sem dinheiro não há obrigação.
Ọ, pron. Você. É usado dessa forma depois do verbo ou preposição.
Ọ, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz. Ọdẹ (caçador) e dẹ (caçar).
Ọ, ọ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do verbo de uma sílaba ( caso objetivo 3ª pessoa). Ó ṣọ́ - Ele vigiou, Ó ṣọ́ ọ - Ele a vigiou.
Nǹkan, ǹkan, ohun, s. Coisa
Wọ̀nní, ìwọ̀nyí, pron. dem. Aqueles, aquelas.
Wọ̀nyẹn, pron. dem. Aqueles, aquelas.
Wọ̀nyí, wọ̀nyìí, pron. dem. Estes, estas, esses, essas.
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase. Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente a "por quê?". Ó ṣe jẹ́ pé o lọ síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma: Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho? Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
O, pron. pess. Você.
Ọ, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).