sábado, 27 de dezembro de 2025

Pessoas enfeitiçadas

Àwọn èèyàn tí wọ́n ń fi èèdì ìṣàkóso àgbókèèrèṣe dì - Pessoas enfeitiçadas pelo colonialismo.

Ex-colonizados (negros, indígenas e asiáticos) que continuam defendendo a herança colonial como cristianismo e idiomas europeus.

Exemplo de feitiço colonial

O negropeu religioso é aquele que pratica a religião do seu opressor. Pode defender, inclusive, doutrinas e líderes religiosos claramente racistas. Ele dá mais valor à fraternidade que possui com seu irmão cristão ou muçulmano branco do que com os irmãos pretos. É capaz de doar todo seu dinheiro para cumprimento do tal ministério religioso, mas não doa um centavo em qualquer projeto social virado para emancipação do homem preto. Conhece melhor a mitologia cristã ou islâmica do que a história de África ou, pior, tenta adaptar a história de África à sua fantasia religiosa. Demoniza tudo que representa as religiões africanas e, nos casos mais graves, é capaz de matar seu irmão por questões religiosas sem qualquer piedade. 

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ti ènìà, adj. Humano.
Ẹ̀dà èèyàn, s.  Homem, ser humano. O indivíduo que pertence à espécie humana.
Èèyàn, s. Povo, gente, pessoas.
Ajọ̀bọ, irúọmọnìyàn, àwọn irúọmọnìyàn, s.  Hominoidea. A superfamília de mamíferos, incluindo macacos antropóides e os seres humanos.
Ọmọnìyàn, ọmọ ènìyàn, s.  Homo sapiens. 
Ènìà, ènìyàn, s. Pessoa. É também usado de forma impessoal para significar povo, seres humanos, alguém. 

Ènìyàn àkọ́kọ́, s. Primeiro homem. Èmi Ni Ẹni Àkọ́kọ́, Èmi Ni Ẹni Ìkẹyìn - Eu sou o primeiro e o último.
Aráàlú, s. Povo do lugar, da cidade, da região.
Ará, ènìyàn, s. Povo. 

Ọmọ ìlú, ará ìlú, s.  Cidadão. 

Ará ìlú kannáà, s. Compatriota.

Iye ènìyàn inú ìlú, s. População. 
Ọ̀pọ̀ ènìà aláìníláárí, àwọn "ọmọ ìta", s. Plebe, populacho, povo, ralé, populaça.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.

Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.

A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Fífi, part. Geralmente usada como prefixo para dar força verbal à palavra, dando a ideia de fazer uso ou compelir. É dormada a partir do verbo fi, mais o prefixo "í" e a repetição da consoante do verbo.

Fi, part. Usada como verbo simples, como parte de um verbo composto e para ênfase na composição de frases. Díẹ̀díẹ̀ ni ọjà fi nkún - Pouco a pouco o mercado encheu.
Fi, v. 1. Pôr, colocar. É muito usado na composição de frases. 2. Usar, tomar, pegar para fazer. 3. Dar, oferecer. 4. Deixar de lado, desistir, abandonar. 5. Secar alguma coisa expondo-a ao calor.
Fi, prep. Com, para. Antecede os substantivos que indicam o uso de instrumentos, meios e ingredientes materiais. Ó fi òkúta fọ́ dígí - Ele quebrou o espelho com uma pedra.
, v. Balançar, oscilar, ser instável, rodopiar. Ó fì apá mi - Ele balançou meu braço.
, v. Levar para fazer.

Fidì, fidè, v. Bloquear. Envolver, embrulhar, encobrir, encapar. 

Fidènà, s. Obstruir, excluir, impedir. 

Èèdì, s. Fascínio, encantamento, atração, magia.

Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep. Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.

, v. Obstruir, bloquear, fechar, tapar buracos.

, adj. Fechado, espesso, emaranhado, complicado.

, v. Amarrar, apertar, atar. Soldar, unir. Lisojear, encantar, fazer magia. Trançar o cabelo. Estar gelado ou congelado. 

Àwọn èèyàn tí wọ́n ń fi èèdì ìṣàkóso àgbókèèrèṣe dì, s. Pessoas enfeitiçadas pelo colonialismo.

Àwọn èèyàn tí wọ́n ń fi èèdì dì, s. Pessoas enfeitiçadas.

Etí tí àjẹ́ mú, s. Ouvido enfeitiçado.

Tó di alájọṣepọ̀ ati ọ̀rẹ́ ijọba agbókèèrè ṣakoso, adj. Que se tornou aliado e amigo do governo colonial.

Tó ti fìdí ibi ìtẹ̀dó àwọn ará Yúróòpù àkọ́kọ́, s. Que estabeleceu o primeiro núcleo colonial europeu.

Ìjagunmólú ìjọba agbókèèrè ṣàkóso lórí Áfíríkà, s. Conquista colonial da África.

Ìjagunmólú àwọn agbókèèrè-ṣàkóso, s. Conquista colonial.

Gbogbo àwọn àgbègbè tó ń tòkèèrè ṣàkóso, s. Todas as áreas sob domínio estrangeiro.

Ìyàtọ̀ ẹ̀yà, s.  Apartheid.

Ètò kẹ́lẹ́gbẹ́mẹgbẹ́, s. Sistema de castas.

Èèdì ìṣàkóso àgbókèèrèṣe, s. Feitiço colonial.

Ìfanimọ́ra ìṣàkóso àgbókèèrèṣe, s. Charme colonial.

Ìjẹgàba ìgbókèèrè ṣàkóso, s. Domínio colonial.

Àwọn ọlọ́pàá ilẹ̀ Potogí tí ń tòkèèrè ṣàkóso, s. Polícia colonial portuguesa.

Ọ̀pọ̀ ọ̀rúndún ìtẹnilóríba àwọn àtòkèèrè ṣàkóso, s. Séculos de opressão colonial.

Àgọ́ ìṣẹ́niníṣẹ̀ẹ́ nígbà táwọn òyìnbó ń ṣàkóso, s. Campo de trabalho forçado durante o domínio colonial.

Ìjọba tó ń gbókèèrè ṣàkóso láti ilẹ̀ Íńdíà, s. Governo colonial na Índia.

Odi-ìgbèjà, s. Forte, fortaleza. Uma construção militar para defesa.

Ìnilára, s. Opressão, sobrecarga, reponsabilidade.

Ìninilára, s. Opressão, tirania. 

Ìtẹríba, s. Sujeição, submissão, subserviência.

Ìmúgbòòrò àti ìtẹnilóríba síwájú sí i, s. Expansão adicional e opressão.

Ìtẹnilóríba, s. Opressão.

Ìtẹlóríba, s. Subjugação, sujeição.

Ìtẹmọ́lẹ̀, s. Ato de ter a pessoa debaixo dos pés.

Ìtẹ́ni, s. Desgraça, infortúnio, ato de humilhar.

Aláwọ̀ dúdú tó máa ń tẹ̀ lé àṣà àtọwọ́dọ́wọ́ àwọn abulẹ̀dó aláwọ̀ funfun, s. Negropeu. Negro que segue a tradição dos colonizadores brancos. 

Aláwọ̀ dúdú tó máa ń hùwà bí aláwọ̀ funfun, s.  Preto que age como um homem branco.  Adúláwọ̀ láìní ẹ̀rí ọkàn ẹ̀yà ìran, s. Preto sem consciência étnica. 

Aláwọ̀ dúdú kan tó ti di ọ̀kan lára àwọn ọmọ ẹgbẹ́ òkùnkùn èyíkéyìí tí wọ́n gbà pé ìran aláwọ̀ funfun lọ̀gá, s. Um negro que se tornou um dos membros de qualquer organização da supremacia branca. 

Aláwọ̀dúdú Ará Yúróòpù tí ò ní ẹ̀rí ọkàn ẹ̀yà ìran, s. Afro-europeu que não tem consciência étnica, negropeu, pretopeu. 

Aláwọ̀ dúdú kan tó ti di alátìlẹyìn agbára aláwọ̀ funfun nígbà tó gba Jésù gẹ́gẹ́ bí olùgbàlà rẹ, s. Um negro que se tornou defensor da supremacia branca quando aceitou Jesus como seu salvador.



terça-feira, 23 de dezembro de 2025

Animismo e design inteligente (DI)

Ọ̀nà ìgbàṣe kan tí ó jẹ́ sí ìyìn Olùṣègbékalẹ̀ àti Ẹlẹ́dàá rẹ̀.

Uma façanha cujo mérito cabe somente ao seu Designer e Criador.

Àwọn àbá kan nípa gbígbé àdàlù àrà ọ̀tọ̀ kan tí ó jẹ́ ti ìbọgibọ̀pẹ̀ àti ìwéwèé onílàákàyè kalẹ̀ - Algumas sugestões sobre como criar uma combinação única de animismo e design inteligente.

1. Uma atividade da Mãe Natureza (Yèyé Ìṣẹ̀dá, àràmàǹdà obìnrin náà) que se autotransformou em um designer (ananse, aranha) para construir uma teia. Podemos observar o designer em ação.


2. Uma atividade da Mãe Natureza (Yèyé Ìṣẹ̀dá, àràmàǹdà obìnrin náà) que se autotransformou em um designer (abelha ou abelhas) para construir um favo de mel. Podemos observar o designer em ação.


3. Uma atividade da Mãe Natureza (Yèyé Ìṣẹ̀dá, àràmàǹdà obìnrin náà) que se autotransformou em um designer (pássaro joão-de-barro) para construir uma casa ou ninho. Podemos observar o designer em ação.


Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

- A aranha constrói sua teia usando glândulas abdominais que produzem seda líquida, uma proteína que endurece em contato com o ar, formando fios elásticos e resistentes. O processo começa com um fio-guia lançado ao vento para conectar dois pontos, formando um "esqueleto" ou andaime sobre o qual a aranha tece as linhas radiais (não pegajosas) e depois as espirais (pegajosas), criando uma armadilha eficiente para capturar presas, com os raios servindo de trilhos para a aranha se mover. 

- A abelha constrói o favo usando cera produzida por glândulas em seu abdômen, moldando-a com as peças bucais em células hexagonais perfeitamente encaixadas para otimizar espaço e resistência, um processo que envolve calor corporal para amolecer a cera, e trabalho coletivo para formar a estrutura que armazena mel, pólen e larvas. A forma hexagonal é a mais eficiente, economizando material e maximizando o volume de armazenamento. 

- O João-de-Barro constrói sua casa (ninho) em formato de forno, usando barro úmido misturado com palha e esterco, moldando as paredes com bico e pés em locais altos como galhos de árvores e postes, num trabalho conjunto do casal que dura de 15 a 30 dias, resultando em uma estrutura esférica com paredes grossas e dois cômodos internos (um hall e um para os ovos), com a entrada estrategicamente posicionada para proteger do vento e da chuva.  


Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Yèyé Ìṣẹ̀dá, àràmàǹdà obìnrin náà, s. A mãe Natureza, a mulher misteriosa.

Ọ̀nà, s. Rua, caminho, estrada, acesso, indicação. Ní ọ̀nà yìí, èso òtítọ́ tí a ti gbìn ní ọ̀nà àìjẹ́-bí-àṣà bọ́ sórí ọkàn-àyà rere - Nesse caso, o lançamento de sementes da verdade em um ambiente informal encontrou um coração receptivo.

Ọ̀nà ìgbàṣe kan, s. Uma façanha, uma maneira de fazer algo.

Ìgbésẹ̀, s. Passo, ato de avançar de pé para andar, o espaço entre um pé e o outro quando se anda.

Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma.
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca. 

Ìwéwèé onílàákàyè, s. Design inteligente, desígnio inteligente, desenho inteligente ou projeto inteligente. O DI tenta detectar padrões de design na natureza usando métodos científicos, mas conclui que eles apontam para uma causa inteligente, sem necessariamente nomear essa causa.

Àwọn ẹ̀dá olóye, s. Seres inteligentes.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.

Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.

A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.
, prep. Para, em direção a. Indica movimento direcional.
, adv. Exatamente, indica uma situação exata e pontual.
, adv. Usado no fim de uma frase afirmativa a fim de indicar adição um pouco mais da conta. Mo fẹ́ jẹun sí - Eu quero comer mais.
, part. Usada entre duas palavras repetidas para dar o sentido de lá e cá. Ìlúsílú - de cidade em cidade.
, v. Forma negativa do verbo wà (existir, haver, estar). É precedido por kò. Kò sí ewu - Não há perigo.
, v. Descolorir, desbotar. Verbo com sentido de descer, descambar, e usado em certas composições. Ara rẹ̀  silẹ̀ - O corpo dele esfriou (depois da febre). Ó sì í délẹ̀ - Ele destruiu isto.
Sì, ṣì, adv. pré.v. Ainda, além disso. Má sìlọ - Não vá ainda.
Sii, adv. Por algum tempo.
Síi, adv. Mais do que, aumentar. Usado como complemento de verbo. Owó mi wú síi - Meu dinheiro aumentou mais do que antes. 
Sìì, adv. Vagarosamente, forçadamente. Ó nrìn sìì - Ele correu vagarosamente.
Kò sí, v. Forma negativa do verbo wà (estar, existir, haver). Kò sí owó kò sí orò - sem dinheiro não há obrigação.
Ìyìn, yínyìn, s. Louvor, apreço.
Ìyìnfá, s. Louvação a Ifá.
Ìyìnlógo, s. Louvor, glorificação.
Olùṣègbékalẹ̀, s. Desenvolvedor, designer.  Designer é o profissional criativo que planeja e cria soluções visuais e funcionais, desenvolvendo projetos para produtos, identidades visuais (marcas, sites), embalagens, materiais gráficos, interfaces e experiências, combinando estética, funcionalidade e necessidades do usuário, e pode atuar em diversas áreas como moda, gráfico, interiores, UX/UI, etc.  
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.

Ti, àti, conj. E.
Pẹ̀lú, Conj. E.
Òun, on, conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas.
Ẹlẹ́dàá, s. Criador.
Tìrẹ, tì, pron. poss. Seu, sua, de você.
Tirẹ̀, tìẹ̀, pron. poss. Dele, dela.
Rẹ, ẹ, pron. poss. Seu, sua, de você. É posicionado depois de substantivo (Ajá rẹ - O seu cachorro). Também é usado para substituir o pronome objetivo da 2ª pessoa, ọ ou ẹ (você), quando o verbo tiver mais de uma sílaba (Mo rántí rẹ - Eu me lembrei de vacê).

Rẹ̀, ẹ̀, pron. poss. Dele, dela.

Rẹ̀, v. Estar cansado. Aumentar. Atirar, cair frutas ou folhas.

Rẹ, v. Tingir. Molhar na água, encharcar, estar ensopado.

Rẹ́, v. Ser cordial, ser amigável, ser simpático. Cortar.



quarta-feira, 17 de dezembro de 2025

Origem da consciência

 Ibo ni ẹ̀rí ọkàn ti wá? 

De onde vem a consciência?

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://g1.globo.com/ciencia/noticia/2025/08/28/onde-nasce-a-consciencia-a-questao-que-opoe-neurocientistas.ghtml

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ibo, níbo, s. Adv. Interrog. Onde, aonde?

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Ẹ̀rí-ọkàn, ọkàn, ipò àìsùn-àìjí,  s. Consciência.

Ìfura, s. Suspeita, dúvida. Premonição, percepção extrassensorial, intuição.

Àkíyèsí, ìkiyèsí, s. Observação, comentário, prefácio.

Ìmọ̀, s. Cultura, saber, conhecimento.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.


sexta-feira, 5 de dezembro de 2025

Comparação entre cérebro e computador.

 Àwọn ohun tó para pọ̀ di kọ̀ǹpútà - As coisas que compõem um computador.

1. Ohun-èlò alárídìmú (hardware): parte física de um dispositivo eletrônico.

2. Ẹ̀yà àìrídìmú, ètò ìṣiṣẹ́ kọ̀ǹpútà (software): sistema Operacional. É o conjunto de instruções, programas e dados que dizem ao hardware (parte física) o que fazer, sendo a "alma" lógica do computador, permitindo tarefas como navegar na internet, usar aplicativos (WhatsApp, Photoshop), jogar e gerenciar o sistema operacional (Windows, Android). É a parte imaterial que torna os dispositivos eletrônicos funcionais, desde sistemas complexos até scripts simples. 

3. Onímọ̀ nípa ẹ̀rọ kọ̀ǹpútà (programador)é o profissional que escreve, testa e mantém códigos para criar softwares, aplicativos e sistemas, traduzindo ideias em instruções que as máquinas entendem, usando diversas linguagens (Python, JavaScript, Java, etc.) para resolver problemas, automatizar tarefas e construir produtos digitais. Sua função vai além da codificação, envolvendo análise de requisitos, colaboração em equipe, depuração de erros (bugs) e atualização contínua, atuando em áreas como front-end, back-end, mobile e mais. 

 Ìfiwéra láàárín ọpọlọ àti kọ̀ǹpútà - Comparação entre cérebro e computador.

Ser humano --------------- Computador

1. Ọpọlọ (cérebro) → Ohun-èlò alárídìmú (hardware)

2. Èrò inú (mente) → Ẹ̀yà àìrídìmú, ètò ìṣiṣẹ́ kọ̀ǹpútà (software).

3. Ṣé Atóbilọ́lá Olùpète ni Ọlọ́run? (Será que o Grande programador é Deus?)  Onímọ̀ nípa ẹ̀rọ kọ̀ǹpútà (programador de computador).


Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Oun, ohun, s. Coisa, algo.
Oùn, ohùn, s. Voz.
Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.

Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.

A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.

Para pọ̀, v. Unir, juntar. 

Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.

Kọ̀ǹpútà, s. Computador. 

Àwọn ẹ̀yà inú ẹ̀rọ táa fi ń tọ́jú ìsọfúnni pa mọ́, s. Hardware para armazenar dados.

Àwọn onímọ̀ nípa ètò orí kọ̀ǹpútà, s. Engenheiros de software.

Onímọ̀ nípa ẹ̀rọ kọ̀ǹpútà, s. Programador de computador.

Atóbilọ́lá Olùpète, s. Grande programador, grandioso Deus de propósitos.

Olùṣètò, s. Organizador.

Atọ́kùn ohun-èlò alárídìmú, s. Interface de hardware.

Ìdaṣẹsílẹ̀ ohun-èlò alárídìmú, s. Falha de hardware.

Awójúùtú ohun-èlò alárídìmú àti ohun-èlò, s. Solução de problemas de hardware e dispositivos.

Àdéhùn Àṣẹ Ẹ̀yà Àìrídìmú ti Microsoft, s. Termos de Licenciamento para Software Microsoft, Termos de Licença para Software Microsoft.

Aṣààtò Fáìlì Ẹ̀yà Àìrídìmú Microsoft Windows, s. Explorador de Software do Microsoft Windows, Gerenciador de Software do Microsoft Windows.

Oníbàárà Ìgbàṣẹ Ọrọ̀-ajé Ẹ̀yà Àìrídìmú, s. Cliente de Comércio de Licenças de Software, Cliente de Comércio de Licenciamento de Software.

Ẹ̀yà àìrídìmú àìfẹ́, s. Software indesejado.

Ẹ̀yá àìrídìmú aṣejànbá, s. Software malicioso.

Ẹ̀yà àìrídìmú atọpinpin, s. Software de monitorização.

Ẹ̀yà àìrídìmú adarí látọ̀nà jínjìn, s. Software de controlo remoto.

Àfikún ẹ̀yá ara (kọ̀ǹpútà) àìrídùmú, s. Atualização de versão do software, atualização de software.

Àtòjọ èròjà àìfẹ́, s. Software embarcado, software bundler.

Aṣejànbá, s. Software maligno.


terça-feira, 2 de dezembro de 2025

A luz invisível da vida

 Ìmọ́lẹ̀ ìwàláàyè tí a kò lè rí - A luz invisível da vida.

A "luz invisível da vida" refere-se à emissão de fótons ultrafracos (UPE) (luz invisível) que os seres vivos emitem como subproduto de reações químicas celulares e que se apaga após a morte. Pesquisadores da Universidade de Calgary descobriram que essa emissão, que não é visível a olho nu, é mais forte em organismos vivos e cai drasticamente quando o organismo morre. Esse fenômeno pode ser detectado com câmeras especiais capazes de captar fótons individuais. 

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://umsoplaneta.globo.com/energia/noticia/2025/05/18/luz-da-vida-todo-ser-vivo-emite-um-brilho-invisivel-que-se-apaga-com-a-morte-revela-estudo.ghtml

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìmọ́lẹ̀, s. Luz.

Ìyè àìnípẹ̀kun, s. Vida eterna.

Ìyè, àyè, s. Vida. Saúde. Bastão no qual se tece o algodão. 

Ìgbé-ayé, ìgbé-àiyé, ìgbà-àiyé, s. Vida, tempo de vida. 

Ìgbésí-ayé, s. Vida, modo de vida, maneira de viver. 

Ìwàláàyè, s. Vida, existência.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.

Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.

A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
, v. aux. Tender para uma ocorrência, revelar poder físico ou intelectual. Dever, precisar. Mo lè gun ẹṣin - Eu posso montar a cavalo. O lè máa ronú pé ẹni pípé ni - Você poderá até acreditar que ele ou ela seja a perfeição em pessoa. “Bí ọmọbìnrin kan bá lè bọ̀wọ̀ fún mi, á jẹ́ pé kò ní ṣòro fún un láti nífẹ̀ẹ́ mi nìyẹn.”—Mark - “Se uma moça é capaz de me respeitar, com certeza é capaz de me amar.” — Mark.
Le, v. Ser difícil, ser árduo. Ser forte, sólido, capaz, poderoso.
, v. Surgir como a lua, aparecer num lugar. Estar em cima, empilhar. Seguir em frente, seguir para longe, correr atrás. Ser mais do que necessário, exceder. Procurar, caçar. Expelir, expulsar, mandar sair. Aumentar.
, prep. Após, depois.
Kò sí, v. Forma negativa do verbo wà (estar, existir, haver). Kò sí owó kò sí orò - sem dinheiro não há obrigação.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares. Rírí ìbùkún Ọlọ́run gbà kò ṣàìsinmi lórí àwọn ipò kan - A bênção de Deus não é incondicional. Ọkùnrin kan tí kò lè rìn - Um homem que não conseguia caminhar.
Kọ́, v. Não ser. Negativa do verbo ni (ser). Yánsàn kọ́ ìyá mi - Yansan não é minha mãe.  Estudar, ensinar, aprender, educar.  Construir.  Pendurar, estar suspenso, fisgar, engachar. Tossir.
Kọ́, v. Ensinar.  Bí a ṣe lè kọ́ àwọn ọmọdé nípa Ọlọ́run - Como ensinar as crianças sobre Deus.
, v. Ver, achar, encontrar.
, adv. Nunca, anteriormente, em qualquer época atrás, antes de.
, part. Usada no fim da frase para dar ênfase.
Tí a kò lè rí, adj. Que não podemos ver.
Pápá agbára tàbí ìtànṣán tí ó yí ará ìyára ká tí ó sì ń wọ inú rẹ̀ ní ìhà gbogbo, s. Campo energético ou uma aura que cerca o corpo físico e interpenetra nele.
Pápá agbára ẹ̀dá-ènìyàn” tàbí ìtànṣán aláràbarà tí wọ́n sọ pé ó máa ń yí ẹnìkọ̀ọ̀kan ká, s. Campo energético humano ou a aura colorida que supostamente cerca a pessoa.