sábado, 18 de outubro de 2025

Instituto Dr. Sérgio Filipe de Oliveira.

 Ilé Ẹ̀kọ́ Dókítà Sájíọ́sì Fẹlipi Ólífì.

Instituto Dr. Sérgio Felipe de Oliveira.


Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://institutodrsergiofelipedeoliveira.com/

Endereço: Rua Paulo Orozimbo, 916, Cambuci, São Paulo, SP.

Telefone: (11) 5547-2240.

WhatsApp: (11) 97289-1692. 

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ilé-ẹ̀kọ́, s. Escola, instituto.

Dókítà (do inglês doctor), s. Doutor, médico.
Oníṣègùn, s. Doutor, médico. 
Adáhunṣe, s. Aquele que cura com ervas, doutor herbalista.

Ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀, s. Erudito, PhD.

Ọ̀mọ̀wé nínú ọgbọ́n èrò orí, s. Philosophiæ Doctor, Doutor de Filosofia, PhD. PhD é a sigla para Doctor of Philosophy. A tradução ao pé da letra é “Doutor de Filosofia”. Trata-se do título dado para quem conclui um doutorado (doctoral degree). Apesar do nome, não significa necessariamente que o profissional é um filósofo, a não ser que essa seja sua área de estudo. Filosofia tem neste título o seu significado em grego: “amor pelo conhecimento”. Afinal, o doutorado é o ápice de uma carreira acadêmica e indica que você tem domínio em alguma área do saber. 

Ọ̀mọ̀wé, s. Pessoa educada, pessoa sábia. 

Sájíọ́sì, s. Sérgio.

Fẹlipi, s. Felipe.

Fílípì, s. Filipe.

Igi ólífì, s. Oliveira.


terça-feira, 14 de outubro de 2025

Ciclo da vida e transformação da matéria.

Ìpele ìyípo ìgbésí ayé àti ìyípadà nínú èlò.

 Ciclo da vida e transformação da matéria.


1. Decomposição: Organismos mortos se decompõem, retornando nutrientes para o solo.

2. Adubação: Esses nutrientes, agora transformados, fertilizam o solo.

3. Crescimento: Novas plantas surgem, utilizando esses nutrientes para crescer e florescer. 

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìtúnbí, àtúnbí, s. Renascimento.

Ìpele, s. Camada.

Ìpele ìyípo ìgbésí ayé, s. Ciclo da vida.

Àyípo àbítúnbí, s. Ciclo de renascimento.

Àyípoyípo àdánidá, s. Ciclo natural.

Àyípoyípo afẹ́fẹ́ ọ́síjìn, s. Ciclo do oxigênio.

Ìyípoyípo omi, àyípoyípo omiètò àyípoyípo omi, s. Ciclo da água.

Ìyípoyípo omi jẹ́ ara àwọn ohun tó ń mú kí ohun alààyè lè wà nínú ayé, s. Ciclo da água como parte do ecossistema que torna possível a vida na Terra. 

Àyípoyípo ìwàláàyè olóṣù 10 sí 11 ti olùtànmọ́lẹ̀ tín-ńtín ti Orílẹ̀-èdè Sílándì Titun, s.  Ciclo de vida de 10 a 11 meses das minúsculas estrelinhas da Nova Zelândia.

Orílẹ̀-èdè Sílándì Titun, ilẹ̀ Sílándì Titun, Ìlú Níú Sílándìí, s. Nova Zelândia.

Iṣẹ́ sísọ ayé di Párádísè, s. Transformação da Terra num paraíso.

Sọdi, sọdà, v. Transformar, converter.  Fífòòró ẹni lè sọ iṣẹ́ di ogun tó ń dáni lágara - O assédio moral transforma o trabalho numa guerra de nervos.
Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.
Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.

Òun, on, Conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas. Òjó on Àjàdí - Ojô e Ajadi.
Ìyípadà, s. Virada, conversão, mudança.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Èlò, s. Matéria.
Kámà, s. Carma.
Àtúnwáyé, s. Reencarnação.

quinta-feira, 9 de outubro de 2025

Quem sou eu?

 Ta ni èmi? - Quem sou eu? 

Ìdáhùn àkọ́kọ́ (primeira resposta): descobrir quem somos é uma jornada de autoconhecimento que só eu posso responder. Não sou minha mente porque sou capaz de analisá-la.

Ìdáhùn kejì (segunda resposta): um fantasma dentro do corpo que observa o mundo externo (os arredores) para conhecê-lo  e experimentá-lo. 



segunda-feira, 6 de outubro de 2025

Como podemos tornar a África uma potência mundial?

 Báwo la ṣe lè sọ Áfíríkà di agbára ayé?

Como podemos tornar a África uma potência  mundial?

África só se tornaria uma superpotência mundial no dia em que deixasse de tentar imitar o mundo que a escravizou e começasse a lembrar quem foi antes de ser saqueada. Porque a África não é pobre, ela foi empobrecida. A África não é fraca, ela foi domesticada à força. A sua terra é a mais fértil, o seu subsolo é o mais rico, a sua cultura é a mais ancestral, mas foi despida de tudo e convencida de que era nada. Para se tornar superpotência, o primeiro passo não é econômico, é espiritual. É quebrar o feitiço colonial que ainda vive na mente dos seus líderes, nas suas escolas, nos seus palácios, nas suas igrejas, nos seus contratos com o FMI. O poder da África começa quando ela diz não. Não ao dólar, não ao euro, não às ONGs que chegam com sorrisos e saem com lítio. Não às multinacionais que oferecem desenvolvimento e cavam túmulos. A África teria de assumir o controlo absoluto das suas matérias-primas, do cobalto ao ouro, do petróleo ao urânio, da água aos alimentos. Não exportar matéria bruta, mas refinar, transformar, vender com soberania e preço justo. Teria de nacionalizar cada fonte de riqueza estratégica, cancelar dívidas externas fraudulentas, romper com tratados coloniais disfarçados de parceria, criar moeda própria respaldada em recursos naturais e proteger essa moeda com exércitos treinados não por potências estrangeiras, mas por uma aliança africana interna onde cada nação é irmã, não rival. Teria de reconstruir seu sistema educativo do zero, ensinar história africana real, ciência espiritual, soberania alimentar, liderança de clãs, códigos tribais e tecnologia limpa. Ensinaria às suas criaças que não são descendentes de escravos, mas sim de reinos, impérios, astrônomos, alquimistas, civilizações que escreveram sabedorias antes de Roma sequer saber ler. A África teria que proteger seus povos indígenas, sua línguas, suas florestas, suas danças, seus deuses, suas plantas sagradas, porque ali está o código original. aquele que o Ocidente tentou apagar, mas não conseguiu. Teria de banir por completo o lixo digital, pornografia, propaganda ocidental, algorítimos de distração, e desenvolver tecnologia própria conectada à sua alma. Teria de curar o corpo coletivo envenenado com vacinas experimentais, produtos tóxicos, alimentos importados sem alma, e voltar à terra, ao tambor, ao jejum, ao ritual, ao clã, ao verdadeiro alimento, à floresta como farmácia. E acima de tudo, teria de unir-se, não por força externa, mas por visão interna. Um pacto continental de sobrevivência, lucidez e renascimento. Uma nova Kemet, uma nova Timbuctu. Uma federação de sabedoria, força e justiça ancestral. Porque a África  nunca precisou do mundo. O mundo é que sempre precisou da África.  E quando ela acordar, o mundo vai tremer. Não por medo da sua guerra, mas por respeito ao seu despertar. 

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.youtube.com/watch?v=cxoI07BKayI

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).


Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Èwo, wo, adj. interrog. Qual? Geralmente, inicia uma frase quando o assunto não é mecionado. É regido pelo verbo ni (ser). Èwo ni o fẹ́? - Qual é o que você quer? Aṣọ wo ni o fẹ́? - Qual é a roupa que você quer?
, prep. Como, da mesma forma que.  Ìjáde àwọn orílẹ̀-èdè àwọn Ìpínlẹ̀ Aṣọ̀kan àti Ìsọ̀kan Sófìẹ̀tì bíi ilẹ̀ alágbára - Estabelecimento dos Estados Unidos e da União Soviética como superpotências.
Báwo ni, adv. interrog. Como? Báwo ni? - Como vai? Báwo ni a ṣe ń kọ àwọn ìwé wa, tí a sì ń túmọ̀ wọn? - Como nossas publicações são escritas e traduzidas?  Báwo ni ibi ìkówèésí tó wà nínú Gbọ̀ngàn Ìjọba ṣe ń ṣe wá láǹfààní? - Como a biblioteca do Salão do Reino pode nos ajudar?  Báwo la ṣe lè fi hàn pé à ń bọ̀wọ̀ fáwọn ará wa tó ti dàgbàlagbà? - Como podemos mostrar ternos sentimentos pelos companheiros de adoração idosos?
Kí La, adv. interrog. Como? Kí la lè ṣe láti máa tọ́jú Gbọ̀ngàn Ìjọba wa? - Como podemos cuidar do nosso Salão do Reino?  Outras palavras interrogativas: Kíni, kín - O que? Tani - Quem? Titani - De quem é? Èló ni - Quanto? (valores). Níbo ni - Onde? Aonde? Síbo ni - Para onde?  Nígbàwo ni - Quando?. Báwo ni - Como? Wo ni - Qual é? Mélòó ni - Quantos? Nípa kíni - Por meio de quê? Láti ibo ni - De onde?
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está?
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
, prep. No, na, em.  Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
L, pref. No, na, em. Forma modificada da palavra ní (no, na, em) quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição (ní) se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé).
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.

Ìwọ, o, pron. pess. Você.

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.

Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

, v. Lamber, sorver. Sonhar. Absolver.

, v. Rachar, fender. quebrar. Separar, dividir, partir, abrir no sentido de separar. Salvar. Escapar, fugir, escorrer qualquer substância. Enriquecer, tornar-se rico. Nascer do sol ou da lua.
L'a, v. + pron. Contração de "ni" (ser) e "a" (nós). Corresponde a "somos nós".
, v. + pron. Ser ele.
, v. Tranquilizar-se.
, v. aux. Poder físico ou intelectual. Mo lè gun ẹṣin - Eu posso montar a cavalo. 
Tendência para uma ocorrência. Dever, precisar. O lè máa ronú pé ẹni pípé ni - Você poderá até acreditar que ele ou ela seja a perfeição em pessoa. “Bí ọmọbìnrin kan bá lè bọ̀wọ̀ fún mi, á jẹ́ pé kò ní ṣòro fún un láti nífẹ̀ẹ́ mi nìyẹn.”—Mark - “Se uma moça é capaz de me respeitar, com certeza é capaz de me amar.” — Mark.
Le, v. Ser difícil, ser árduo. Ser forte, sólido, capaz, poderoso.
, v. Surgir como a lua, aparecer num lugar. Estar em cima, empilhar. Seguir em frente, seguir para longe, correr atrás. Ser mais do que necessário, exceder. Procurar, caçar. Expelir, expulsar, mandar sair. Aumentar.
, prep. Após, depois.
Sọdi, sọdà, v. Transformar, converter.  Fífòòró ẹni lè sọ iṣẹ́ di ogun tó ń dáni lágara - O assédio moral transforma o trabalho numa guerra de nervos.
Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.
Áfíríkà, s. África.
Agbára, s. Poder.
Agbára ayé, s. Potência mundial.
Àwọn agbára ayé méje tí ó ṣe pàtàkì lọ́nà àkànṣe nínú Bíbélì, s. Sete potências mundiais de significância bíblica.

Agbára ayé aláwẹ́ méjì ti Gẹ̀ẹ́sì àti Amẹ́ríkà, s.  Potência mundial dupla anglo-americana. Àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ pàtàkì ní àwọn ọdún tí agbára ayé aláwẹ́ méjì ti Gẹ̀ẹ́sì àti Amẹ́ríkà náà ń lọ sópin -  Acontecimentos significativos nos anos em que a potência mundial dupla anglo-americana está chegando ao fim: presidente negro Barack Obama (2009 a 2017) dos EUA, vice-presidenta negra Kamala Harris (de origem indiana) dos Estados Unidos, Primeiro-ministro negro Rishi Sunak (de origem indiana) do Reino Unido.

Agbára ayé aláwẹ́ méjì náà, Gẹ̀ẹ́sì àti Amẹ́ríkà, s. Potência mundial dupla anglo-americana. 

Agbára Ayé Gẹ̀ẹ́sì àti Amẹ́ríkà, Agbára Ayé Gẹ̀ẹ́sì òun Amẹ́ríkà, s. Potência mundial anglo-americana.

Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão.

Ayé àtijọ́, ayéijọ́un, s. Mundo antigo.

Àgbáyé, s. Mundo, universo, cosmo. 
Àdánidá, s. Natureza.
Ayé, gbogbo ẹ̀dá, àgbáyé, s. Universo. Èrò wọn ni pé sáyẹ́ǹsì ní tirẹ̀ ń ṣàlàyé nípa bí ìwàláàyè, ayé àti ọ̀run ṣe bẹ̀rẹ̀, nígbà tí ìsìn ń ṣàlàyé ìdí tá a fi dá àwọn nǹkan wọ̀nyí - Para elas, cabe à ciência explicar como a vida e o cosmos vieram à existência, ao passo que a religião deve explicar principalmente o porquê.
Ayé, àiyé, s. Mundo, planeta.
Ilẹ̀-ayé, ayé, ilé-ayé, s. Terra (planeta terra).
Plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé, s. Planeta terra.




domingo, 5 de outubro de 2025

Mitologia bacongo

  Ìtàn ìwáṣẹ̀ àwọn ará Kóńgò, ìtàn àròsọ àwọn ará Kóńgò (mitologia bacongo).

A mitologia Bakongo gira em torno de uma cosmologia centrada no Sol e nos ciclos da vida, representados pelo Cosmograma Bakongo (Dikenga ou Yowa), um símbolo de cruz dentro de um círculo que marca as quatro fases do Sol: concepção, nascimento, maturidade e morte. Conceitos centrais incluem Nzambi (o Deus criador), o luku lwalamba Nzambi (o ato da criação divina), e Kalunga (o mar, fronteira entre os mundos físico e espiritual). Os muntu (seres humanos) são vistos como o sol em um ciclo perpétuo, e a energia vital, Itu, é presente em tudo, sendo a responsabilidade da comunidade mantê-la. 

Conceitos Fundamentais

Nzambi: A divindade criadora suprema, que criou o mundo e os espíritos. 

Itu (Axé): A energia vital presente em todos os seres e no universo, que precisa ser mantida e nutrida pela comunidade. 

Muntu: O termo para os seres humanos, que personificam a energia vital, ou o "sol", do universo. 

Kalunga: A linha divisória entre o mundo físico e o mundo espiritual, representada pelo mar, que é uma fronteira liminar e não intransponível. 

Cosmograma Bakongo (Dikenga/Yowa): Um símbolo circular em forma de cruz que representa a cosmologia Bakongo, com os quatro pontos da cruz representando os quatro estágios da vida e os movimentos do Sol. 

Os Quatro Estágios da Vida (e do Sol)

O Cosmograma é a base para a compreensão dos ciclos da vida, que se espelham no movimento do Sol: 

Musoni (Amanhecer): Concepção e germinação, o período silencioso que precede o nascimento. 

Kala (Crescimento): O nascimento e a infância, onde o indivíduo cresce e aprende no mundo. 

Tukula (Pico): A maturidade, o ápice da força e da liderança, que conecta o indivíduo ao mundo ancestral. 

Luvemba (Entardecer): O processo de decadência e a morte física, que leva ao silêncio e à transição para um novo ciclo vital. 

A Importância da Comunidade

A filosofia Bakongo enfatiza a comunidade sobre o indivíduo, com responsabilidade coletiva para manter a energia vital (Itu). 

Os anciãos desempenham um papel crucial, transmitindo conhecimento e garantindo a integração do grupo. 

A vida é um ciclo perpétuo de mudança e movimento constante, e o povo Bakongo busca manter a harmonia entre o mundo físico e o espiritual. 

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://terreirodegrios.wordpress.com/cosmopercepcao-afrika-bakongo/

https://terreirodegriots.blogspot.com/2017/03/os-quatro-ciclos-do-cosmograma-bakongo.html

https://www.edgardigital.ufba.br/?p=6464

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Kóngò Bẹ́ljíọ̀m, s. Congo Belga.

Ilẹ̀ Kóńgò, s. Congo.

Ilẹ̀ Ọba Kóńgò, s. Reino do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Kóngò, s. República do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira Òṣèlú ilẹ̀ Kóngò, Orílẹ̀-èdè Olómìnira Tòṣèlúaráìlú ilẹ̀ Kóngò, s. República Democrática do Congo.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Àngólà, s. República de Angola.

Èdè Kóngò, s. Kikongo, língua congo.

Àwọn ènìyàn Kóńgòàwọn ará Kóńgò, s. Povo bacongo, povo congo.

Ìgbèríko òde Kàbíndà, s. Província de Cabinda.

Orílẹ̀-èdè Olómìnira ará Gàbọ̀n, s. República Gabonesa.





quarta-feira, 24 de setembro de 2025

Gratificação faroeste

 Àjẹmọ́nú Ìwọ̀ Oòrùn ayé (gratificação faroeste).

Rio aprova “gratificação faroeste”, que premia policial que promove genocídio de pessoas pretas nas favelas.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://ponte.org/artigo-gratificacao-faroeste-e-a-ampliacao-do-genocidio-nas-favelas/

https://dmjracial.com/2023/06/21/a-nova-versao-da-gratificacao-faroeste/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ayẹyẹ, s. Celebração.
Àjọ̀dún, s. Festival.

Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s. Oeste do mundo.

Àwọn sinimá Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s.  Filmes de faroeste.

Àjẹmọ́nú Ìwọ̀ Oòrùn ayé, s. Gratificação faroeste.

Àjẹmọ́nú, s. Bônus, gratificação.

Àwọn ẹ̀bùn owó, s. Gorjetas, prêmios em dinheiro.

 Ayẹyẹ kan tí wọ́n ti fẹ́ pín ẹ̀bùn fún àwọn ọmọléèwé, s. Uma cerimônia de premiação na escola.

Ayẹyẹ ìfúnnilẹ́bùn, s. Cerimônia de premiação.

Àwọn ẹbun ìdálọ́lá, s. Premiações, prêmios de honra.

Ayẹyẹ ìfúnnilẹ́bùn ti ọdọọdún fún ẹgbẹ́ afigigbábọ́ọ̀lù ẹlẹ́ni mọ́kànlá ti àwọn obìnrin, s. Premiação anual da equipe feminina de críquete.

Iṣẹ́ àfipawọ́, s. Trabalho estra.

Àwọn ọjà títà, v. Vendas.

Ogun abẹ́lé, s. Guerra civil. 

Àwọn ọlọ́pàá aráàlú, àwọn ọlọ́pàá abẹ́lé, s. Polícia civil.

Ìpẹ̀yàrun, pípa ẹ̀yà run, ìpalápalù ẹ̀yà, ìpalápatán ẹ̀yà, ìpakúpa, ìpakúpa-ẹ̀yà, ìparun ẹ̀yà, pípa ẹ̀yà ìran kan run, ìpanírun, s. Genocídio. Trata-se de genocídio nas três acepções do Dicionário Houaiss -- de acordo com o entendimento que tem o Tribunal Penal Internacional: "1.1) extermínio deliberado, parcial ou total, de uma comunidade, grupo étnico, racial ou religioso"; "1.2) por extensão, destruição de populações ou povos"; "1.3) aniquilamento de grupos humanos, o qual, sem chegar ao assassínio em massa, inclui outras formas de extermínio, como a prevenção de nascimentos, o sequestro sistemático de crianças dentro de um determinado grupo étnico, a submissão a condições insuportáveis de vida etc" 

Ìpakúpa, s. Massacre. 

Ìpakúpa rẹpẹtẹ náà, s. O holocausto. 

Ìparun ẹ̀yà, s. Limpeza étnica. 

Pípa ẹ̀yà ìran run, pípa ìran run, pípa odindi ẹ̀yà run, s. Limpeza étnica, genocídio. 

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú, s. Massacre de civis. 

Ìpẹ̀yà ìran èèyàn dúdú run, ìparun ẹ̀yà ìran èèyàn dúdú, ìparun ẹ̀yà ìran ènìyàn dúdú, s. Maafa (holocausto africano, holocausto da escravidão ou holocausto negro). 

Ìpakúpa ọ̀pọ̀lọpọ̀ ènìyàn, s. Massacre de muitas pessoas. 

Pípa, s. Ato de matar, matança. 

Ìtàjẹ̀, ìtàjẹ̀sílẹ̀, s. Matança, derramamento de sangue.

Pípa ẹ̀yà ìran Yanomami run tí ó wáyé ní Bràsíl nígbà ìṣàkóso ààrẹ Bolsonaro, s. Genocídio da etnia Yanomami ocorrido no Brasil durante o governo do presidente Bolsonaro.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Stalin ní ilẹ̀ Estóníà, s. Genocídio estoniano sob regime estalinista.

Ìpalápatán ẹ̀yà ti Tutsi àti Hutu tí wọ́n ń gbé ní Rùwándà, s. Genocídio de Tutsi e Hutu que vivem em Ruanda.

Pípa ẹ̀yà run, s. Genocídio em massa. 
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀ àti àmẹ́ríńdíà tí wọ́n ń gbé ní Bràsíl, s. Genocídio de negros e ameríndios que vivem no Brasil.

Ìpẹ̀yàrun tí wọ́n máa ń díbọ́n bí ogun tó ja àwọn oògùn olóró, s. Genocídio disfarçado de guerra às drogas.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará Arméníà, s. Genocídio do povo armênio.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀, s. Maafa, genocídio do povo negro, holocausto africano.
Ìparun ẹ̀yà tí ó wáyé ní Rùwándà, s. Genocídio em Ruanda.

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú láti ọwọ́ àwọn ìjọba tiwọn fúnra wọn, s. Genocídios de seus cidadãos praticados pelos governos. 
Ìpẹ̀yàrun tó wáyé ní Kàmbódíà, s. Genocídio no Camboja
Ìparun ẹ̀yà náà ní àwọn àgọ́ ìṣẹ́niníṣẹ̀ẹ́ násì, s. Genocídio nos campos de concentração nazistas.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Bẹnjamínì Nétáníhámù ní ilẹ̀ Palẹ́sìnì, s. Genocídio ocorrido sob o governo de Benjamin Netanyahu na Palestina.

Àdúgbò onílé ẹgẹrẹmìtì tí a kọ́ gátagàta sí agbègbè tí ó léwu, s. Favela construída em área perigosa. 

Àgbègbè onílé-ahẹrẹpẹ, s. Área de favela. 

Àdúgbò játijàti, s. Favela. Àwọn ọ̀rọ̀-orúkọ tó tan mọ́ ọn - Substantivos relacionados: àwọn ilé táwọn èèyàn ti pa tì (casas abandonadas, prédios abandonados), ìkángun ìlú (periferia da cidade), etílé (periferia de uma cidade, arredores, circunferência, vizinhança, perímetro urbano, contorno), ghẹtto (gueto, subúrbio, favela, periferia, bairro de minorias raciais, bairro de minorias sociais, bairro judeu), agbègbè (cidade, lugar, vizinhança), ilé akúṣẹ́, ilé akúṣẹ̀ẹ́ (casa de pobre), àwọn ilé àbẹ̀rẹ̀wọ̀ táwọn èèyàn kọ́ síbi tí ìjọba ò fọwọ́ sí (casas particulares construídas sem aprovação do governo), àgọ́ àwọn tálákà (acampamento dos pobres), àwọn àdúgbò tí kò bójú mu rárá (bairros muito inapropriados), àwọn ilé jákujàku (casas dilapidadas), àwọn ilé ebútú tí wọ́n fi amọ̀, igi àti páànù kọ́ (barracos feitos de barro, galhos e lata).

Àwọn tí ń gbé àgbègbè onílé ahẹrẹpẹ ní ìlú rẹ̀, s. Os favelados de sua cidade, aqueles que moram nas favelas de sua cidade.


Dia Mundial dos Gorilas

 Ayẹyẹ Ọjọ́ àwọn Ìnàkí Lágbàáyé. 

Comemoração do Dia Mundial dos Gorilas.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://gorillafund.org/get-involved/other-ways-to-help/world-gorilla-day/

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ayẹyẹ, s. Celebração.
Àjọ̀dún, s. Festival.

Ọjọ́, ijọ́, s. Dia.

Ìnàkí, gorílà, s. Gorila.

Ìnàkí, irò, s. Babuíno, gorila. 

Ọ̀bọ, s. Macaco. Uma pessoa ignorante. 

Ìnàkí ènìyàn, s. Homem macaco.

Ọ̀bọ mímọ́, s. Macaco sagrado.

Àwọn ọ̀bọ olómiwúrà, s. Macacos dourados.

Ọlọ́run ìnàkí náà Hanuman, s. O Deus Macaco Hanuman. 

ṣà, s. Chimpanzé.

Àwọn ẹ̀dá afọ́mọlọ́mú onípògíga, s. Primatas.

Ènìyàn, s. Pessoa, seres humanos, povo, alguém.

mọnìyàn, s. Homo sapiens, humano, raça humana, ser humano.

Ìjímèrè, s. Pequeno macaco marrom.

Òwè, s. Um tipo de macaco preto. Folha nova da planta denominada erèé.

Ọ̀bọ, jàkó, s. Macaco.

dun, s. Macaco. Gêmeo.

Akítì, s. Macaquice, imitador ou um tipo de macaco.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Àgbáyé, s. Mundo, universo, cosmo. 
Àdánidá, s. Natureza.
Ayé, gbogbo ẹ̀dá, àgbáyé, s. Universo.
Ayé, àiyé, s. Mundo, planeta.
Ilẹ̀-ayé, ayé, ilé-ayé, s. Terra (planeta terra).
Plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé, s. Planeta terra.