terça-feira, 1 de maio de 2018

Ecologia


Ẹ̀kọ́ nípa àwọn ohun alààyè àti àyíká wọn (ecologia).


A Ecologia é a especialidade da biologia que estuda o meio ambiente e os seres vivos que vivem nele, ou seja, é o estudo científico da distribuição e abundância dos seres vivos e das interações que determinam a sua distribuição.





Tó o bá fẹ́ mọ̀ sí i lórí ẹṣin ọ̀rọ̀ náà ( Se você quiser saber mais sobre o tema):

A Carta do Cacique Seattle, em 1855

http://www.culturabrasil.org/seattle1.htm


Àkójọ́pọ̀ Itumọ̀ (Glossário).
Ìwé gbédègbéyọ̀  (Vocabulário).


Àwọn ohun alààyè àti àyíká wọn, s. Organismos vivos e seus arredores
Àwọn nǹkan alààyè tó wà lórí ilẹ̀ ayé àti àyíká wọn, s. As coisas vivas na terra e seu ambiente.
Ẹ̀kọ́ nípa ọ̀gbọ́ọ́gbà ayé, ẹ̀kọ́ nípa ọ̀gbọ́gbà ayé, ẹ̀kọ́ nípa àwọn ohun alààyè àti àyíká wọn. s. Ecologia.
Àyíká, s. Ambiente.
Ẹ̀kọ́ nípa àyíká, s. Educação ambiental.
Ẹ̀dá, s. Criatura, criação, qualquer criatura viva. Natureza, criação.
Àdánidá, s. Natureza.
Àwọn sáyẹ́nsì aládánidá, s. Ciências naturais.
Bàíọ́lọ́jì, s. Biologia.
Jẹ́ọ́gráfì‎, s. Geografia.
Ìṣeọ̀rọ̀oríilẹ̀, s. Geologia.
Àwọn sáyẹ́nsì ilẹ̀-ayé, s. Ciências da terra. 
Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Èmi, mo, mi, n, ng, pron. pess. Eu.
Ìwọ, o, pron. pess. Você.
Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
Àwa, a, pron. pess. Nós.
Ẹ̀yin, , pron. pess. Vocês.
Àwọn, wọ́n - Eles, ela
s. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; nente caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn - A eles, a elas.
Wọn - Deles, delas.

, prep. Para, em direção a. Indica movimento direcional.
, adv. Exatamente, indica uma situação exata e pontual.
, adv. Usado no fim de uma frase afirmativa a fim de indicar adição um pouco mais da conta. Mo fẹ́ jẹun sí - Eu quero comer mais.
, part. Usada entre duas palavras repetidas para dar o sentido de lá e cá. Ìlúsílú - de cidade em cidade.
, v. Forma negativa do verbo wà (existir, haver, estar). É precedido por kò. Kò sí ewu - Não há perigo.
, v. Descolorir, desbotar. Verbo com sentido de descer, descambar, e usado em certas composições. Ara rẹ̀  silẹ̀ - O corpo dele esfriou (depois da febre). Ó sì í délẹ̀ - Ele destruiu isto.
Sì, ṣì, adv. pré.v. Ainda, além disso. Má sìlọ - Não vá ainda.
Sii, adv. Por algum tempo.
Síi, adv. Mais do que, aumentar. Usado como complemento de verbo. Owó mi wú síi - Meu dinheiro aumentou mais do que antes. 
Sìì, adv. Vagarosamente, forçadamente. Ó nrìn sìì - Ele correu vagarosamente.

, conj. pré-v. E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.

Bí ...bá ti, adv. Tanto tempo quanto, como, quando.
Bí... bá, v. aux. Expressa uma condição indefinida.
, prep. Como, da mesma forma que.
, v. 1. Perguntar, indagar de alguém, comunicar. Também usado para formar frases interrogativas; nesse caso, é posicionado no fim da frase. 2. Entregar, distribuir. 3. Gerar, dar nascimento a. 4. Estar zangado, aborrecer.
, conj. v. aux. Se. Indica uma condição.
, v. Alcançar, ultrapassar, perseguir. Ajudar. Encontrar.
, prep. pré. v. Com, em companhia de. Geralmente usada para juntar pessoas para uma finalidade e posicionada antes dos verbos. Wọ́n bá gbé - Eles moram juntos. 
, prep. Contra.
, adv. Nunca, absolutamente.
, pref. Usado como adjetivo e advérbio nas seguintes composições: bákan, bákannán, báyìí - igualmente, de qualquer modo, idêntico, similar, da mesma maneira. Ó ṣe é bákan - Ela o fez por alguma razão; Wọ́n ṣe bákanáà - Eles fizeram de forma idêntica; Wọ́n kò dára bákanáà - Igualmente, ambos não são bons. 
, v. aux. É precedido de bí para indicar uma condição. Bí ó bá wá, a ó lọ rìn kàkiri - Se ela vier, nós iremos passear. 
Bá, ìbá, v. aux. Teria, tivesse. Forma frases condicionais. Bí èmi bá lówó, èmi ìbá ṣe orò mi - Se eu tivesse dinheiro, eu teria feito minha obrigação.
, v. Bater, atingir. Germinar, crescer. Fermentar. Empoleirar-se, pousar sobre. Pedir antecipadamente. Coar com uma peneira. Inclinar-se.
Ba, v. Emboscar-se, esconder-se, agachar-se, ocultar-se.

O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).

Òun, ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz. Ọdẹ (caçador) e dẹ (caçar).
Ọ, ọ́, pron. da 3ª pessoa do singular representado pela repetição da vogal final do verbo de uma sílaba ( caso objetivo 3ª pessoa). Ó ṣọ́ - Ele vigiou, Ó ṣọ́ ọ - Ele a vigiou.
Ọ, ẹ, pron. oblíquo. Você.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares.

Ìfẹ́ràn, s. Amor.
Láti, prep. Para. Usada antes de verbo no infinitivo. 
Fẹ́ sọ́nà, Fẹ́, v. Namorar.
Bá mi, pron.pess. Comigo.

Fẹ́, v. Querer, desejar.

Mọ̀, v. Saber, compreender. Conhecer , reconhecer.
Àlàyé, s. Explicação, teoria. Tó o bá fẹ́ àlàyé sí i - Para mais informações.
Aláyè, adj. Permeável.
Aláyè, s. Pessoa que ganhou uma chance.
Aláyè, s. Pessoa vivente, pessoa que não está morta.
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Ẹṣin ọ̀rọ̀, s. Tema.
Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.
Náà, art. O, a, os, as. 
Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.

Ewu tó ń wu ayé àti àwọn ohun alààyè àti àyíká wọn, s.  Ameaça global à ecologia da Terra.
Ìlànà èrò orí, s.  Regulação mental.
Ìrẹ̀lẹ̀ èrò inú, s. Humildade mental. Pọ́ọ̀lù sọ̀rọ̀ nípa ìyípadà yìí nígbà tó rọ àwọn Kristẹni ẹlẹgbẹ́ rẹ̀ pé: “Ẹ fi ìfẹ́ni oníjẹ̀lẹ́ńkẹ́ ti ìyọ́nú, inú rere, ìrẹ̀lẹ̀ èrò inú, ìwà tútù, àti ìpamọ́ra wọ ara yín láṣọ” -  Paulo falou desta mudança ao exortar concristãos: “Revesti-vos das ternas afeições de compaixão, benignidade, humildade mental, brandura e longanimidade.”


Nenhum comentário:

Postar um comentário