quinta-feira, 24 de abril de 2025

Exoplaneta K2-18b

Àwọn ará ọ̀run tó ṣeé ṣe kó wà ní pílánẹ́ẹ̀tì kan tí a ń pè ní K2-18b tó ń yípo ìràwọ̀ mìíràn tí kò sí nínú ètò Oòrùn.

A possível presença de alienígenas em um planeta chamado K2-18b orbitando outra estrela fora do nosso sistema solar.

Nikku Madhusudhan é professor indiano-britânico de astrofísica e ciências exoplanetárias no Instituto de Astronomia da Universidade de Cambridge.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.youtube.com/watch?v=g_mahZd5CUA

https://www.bbc.com/portuguese/articles/c87pye9edwdo

https://pt.wikipedia.org/wiki/K2-18b


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tá à ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Àwọn ará ọ̀run tó ṣeé ṣe kó wà ní pílánẹ́ẹ̀tì kan, s. Possíveis alienígenas em um planeta, alienígenas que podem existir em um planeta.
Ìṣeéṣe, ṣíṣeéṣe, s. Possibilidade. 
Tó ṣeéṣe, adj. Possível.
Ohun tí ó ṣeé ṣe, s. Algo possível.
Àwọn ará ọ̀run, s. Alienígenas, seres celestiais, extraterrestres.
Àwọn olùwà lẹ́yìn òde ilẹ̀ ayé, s. Habitantes do espaço, alienígenas, extraterrestres, extraterrenos.
Àwọn ẹ̀dá aláìjénìyàn, s. Criaturas não humanas, seres extraterrestres.
Àwọ́n olùgbé òde ayé tí ó jẹ́ àjèjì, tí ń gbé nínú ara ènìyàn, s. Extraterrestres que residem em corpos humanos.
Olùwà lẹ́yìn òde ilẹ̀ ayé, olùgbé òde ayé, ẹ̀dá olùgbé òde ayé, olùgbé òde ayé tí ó jẹ́ àjèjì, abàmì ẹ̀dá lóde, s. Extraterrestre.
Onímọ̀ UFO, s. Ufologista.
Ẹ̀kọ́ nípa ohun tí ńfò tí a kò dámọ̀, ẹ̀kọ́ nípa UFO, s. Ufologia, ovniologia. Conjunto de conhecimentos e de hipóteses sobre os chamados ufos.

Sístẹ̀mù Òrùn, ètò Oòrùn, s. Sistema solar.

Tó ṣeé ṣe kó wà ní pílánẹ́ẹ̀tì kan, adj. Que provavelmente exista em um planeta.

Tí a ń pè ní, adj. Chamado.

Tó ń yípo ìràwọ̀ mìíràn, adj. Que orbita outra estrela.  

Tí kò sí nínú ètò Oòrùn, adj. Que não está no Sistema Solar.

Tí kò sí nínú, adj. Não incluído. 

Sístẹ̀mù Òrùn, ètò Oòrùn, s. Sistema solar.

Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.

Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele. 

Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L, pref. No, na, em. Forma modificada da palavra ní (no, na, em) quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição (ní) se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, prep. No, na, em.  Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

, v.  Juntar, coletar, empilhar, levar várias coisas.  Pilhar, saquear, roubar, capturar, despojar. Contrariar.  Pedir emprestado. Apressar, precipitar.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares.
, adj. Duro, rígido, pegajoso por estar muito maduro.
, v. Encontrar-se com, confrontar, reunir. Atiçar.

Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares.

, v. Vir. Procurar por, buscar, vasculhar. Tremer de nervoso. Dividir, partir em pequenos pedaços.
, v. Ser, haver, existir, estar.
, V. Cavar. Remar, dirigir. Abraçar, prender, apertar . Monopolizar.
Wà, àwa, pron. pess. Você.
Wa, pron. oblíquo. Nos, conosco. Possui função reflexiva e é posicionado depois de verbo e preposição.
Wa, pron. poss. Nosso, nossa.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Plánẹ̀tì, pílánẹ́ẹ̀tì, s. Planeta. 
Àwọn plánẹ̀tì Síṣtẹ̀mù Òrùn, s. Planetas do Sistema Solar.  Àwọn ọ̀rọ̀-orúkọ tó tan mọ́ ọn - Substantivos relacionados: Mẹ́rkúríù (Mercúrio), Àgùàlà (Vênus), Ilẹ̀-ayé (Terra), Mársì (Marte), Júpítérì (Júpiter), Sátúrnù (Saturno), Úránù (Urano), Nẹ́ptúnù (Netuno). 
Àwọn plánẹ̀tì aràrá, s. Planetas anões. Àwọn ọ̀rọ̀-orúkọ tó tan mọ́ ọn - Substantivos relacionados: Plùtò (Plutão), Ceres, Haumea, Makemake, Éris. 
Àwọn plánẹ̀tì kéreré, s. Corpos menores do sistema solar. Àwọn ọ̀rọ̀-orúkọ tó tan mọ́ ọn - Substantivos relacionados: àwọn ástẹ́rọ́ìdì‎ (asteroides), ìràwọ̀ onírù (cometa), òkúta iná tó ń jábọ́ látọ̀run (meteoro), nǹkan kan jábọ́ látọ̀run, nǹkan kan tó ń já bọ́ látọ̀run, ìpẹ́pẹ́ ìràwọ̀ ló já bọ́ látọ̀run (meteorito). 
Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma.
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca. 
Ará, s. Parente, habitante de um lugar, um conhecido, irmandade. Orílẹ̀-èdè Olómìnira àwọn Ará ilẹ̀ Ṣáínà - República Popular da China.
A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.
, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, v. Chamar, convidar. Pronunciar. Nígbà tí a pè é, Tẹ́túlọ́sì bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Ao ser chamado, Tértulo começou a acusação.
Pè é, v. Chamá-lo.

, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.
Yípo, v. Virar de cabeça para baixo, perverter.
Yípò, v. Rodear, cercar.
Ìràwọ̀, s. Estrela.
Òmíràn, òmí, ìmí, s. Um outro, outra coisa.
Mìíràn, míràn, mí, adj. Outro, outra coisa.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.

Ti, àti, conj. E.
Pẹ̀lú, Conj. E.
Òun, on, conj. E. Geralmente usada com nomes de pessoas.
Ètò, s. Ordem, sistema.
Kò sí, v. Forma negativa do verbo wà (estar, existir, haver). Kò sí owó kò sí orò - sem dinheiro não há obrigação.
Kò, ò, adv. Não. Faz a negativa dos verbos regulares. Rírí ìbùkún Ọlọ́run gbà kò ṣàìsinmi lórí àwọn ipò kan - A bênção de Deus não é incondicional. Ọkùnrin kan tí kò lè rìn - Um homem que não conseguia caminhar.

Kọ́, v. Não ser. Negativa do verbo ni (ser). Yánsàn kọ́ ìyá mi - Yansan não é minha mãe.  Estudar, ensinar, aprender, educar.  Construir.  Pendurar, estar suspenso, fisgar, engachar. Tossir.
Kọ́, v. Ensinar.  Bí a ṣe lè kọ́ àwọn ọmọdé nípa Ọlọ́run - Como ensinar as crianças sobre Deus.
Fòpin sí, v. Terminar, acabar.
, prep. Para, em direção a. Indica movimento direcional.
, adv. Exatamente, indica uma situação exata e pontual.
, adv. Usado no fim de uma frase afirmativa a fim de indicar adição um pouco mais da conta. Mo fẹ́ jẹun sí - Eu quero comer mais.
, part. Usada entre duas palavras repetidas para dar o sentido de lá e cá. Ìlúsílú - de cidade em cidade.
, v. Forma negativa do verbo wà (existir, haver, estar). É precedido por kò. Kò sí ewu - Não há perigo.
, v. Descolorir, desbotar. Verbo com sentido de descer, descambar, e usado em certas composições. Ara rẹ̀  silẹ̀ - O corpo dele esfriou (depois da febre). Ó sì í délẹ̀ - Ele destruiu isto.
Sì, ṣì, adv. pré.v. Ainda, além disso. Má sìlọ - Não vá ainda.
Sii, adv. Por algum tempo.
Síi, adv. Mais do que, aumentar. Usado como complemento de verbo. Owó mi wú síi - Meu dinheiro aumentou mais do que antes. 
Sìì, adv. Vagarosamente, forçadamente. Ó nrìn sìì - Ele correu vagarosamente.







quarta-feira, 23 de abril de 2025

Árvore genealógica de Orlandes Rosa Farias e de Guimarães Rosa

Ìtàn ìlà ìdílé olùkọ́ Orlandes. 

Genealogia do Professor Orlandes.

Ìlú ìbílẹ̀ ìdílé mi (Cidade natal da minha família): Cordisburgo, Minas Gerais

Meu pai: Matias Roza Farias.

Meu avô: João Roza Farias

Meu primo de terceiro grau: João Guimarães Rosa (1908 - 1967)

A ń wá àwọn ìbátan wa - Estamos procurando nossos parentes.

1. mọ (filho): Orlandes Rosa Farias. 

2. Àwọn òbí (genitores): Cecília Gomes de Oliveira e Matias Roza Farias.

3. Àwọn òbí rẹ̀ àgbà mẹ́rẹ̀ẹ̀rin (seus avós paternos e maternos): 

A) Ìyá mi (minha mãe): Ana Moreira de Carvalho e José Gomes de Oliveira.

B) Bàbá mi (meu pai): João Roza Farias e Conceição Vaz da Silva.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações: 


Ìlà Ìdílé (árvore genealógica)  

Árvore genealógica de João Guimarães Rosa:


https://www.parentesco.com.br/index.php?apg=arvore&idp=33881

https://www.geni.com/people/Guimar%C3%A3es-Rosa/6000000038974464524

https://www.parentesco.com.br/index.php?apg=arvore&idp=25812


terça-feira, 22 de abril de 2025

Guiana Brasileira

 

Ǹjẹ́ ilẹ̀ Pọ́rtúgàl yóò di Gùyánà Bràsíl?

Será que Portugal se tornará Guiana Brasileira?

  • Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://epocanegocios.globo.com/brasil/noticia/2025/04/guiana-brasileira-como-surgiu-o-meme-que-provocou-reacao-em-portugal.ghtml

https://www.correiobraziliense.com.br/mundo/2025/04/7117343-brasil-ganhou-um-novo-territorio-entenda-o-meme-da-guiana-brasileira.html


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tá à ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ǹjẹ́, part. interrog. Será que? Forma reduzida de hunjẹ́.

Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

Orílẹ̀òmìnira Pọ́rtúgàl, s. República Portuguesa.

Pọ́rtúgàl, ilẹ̀ Pọ́rtúgàl, s. Portugal.

Yóò, yíò, part. pré-v. É uma das alternativas para formar o tempo futuro dos verbos.

Di, v. Tornar-se , vir a ser. Ir direto. 
Di, prep. Até. Quando indica tempo ou período, é antecedida por títí. Mo ṣiṣẹ́ títí di agogo mẹ́rin - Eu trabalhei até às 16h. Se indica indica de um período para outro, é antecedida por láti. Mo sùn láti aago kan di aago méjì lójojúmọ́ - Eu durmo  de 13h até  as 14h diariamente.

Ará, s. Parente, habitante de um lugar, um conhecido, irmandade. Orílẹ̀-èdè Olómìnira àwọn Ará ilẹ̀ Ṣáínà - República Popular da China.
Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão.

Orílẹ̀-èdè, s. Nação, país.
Orílẹ̀, s. Grupo de origem ou clã.
Èdè, s. Língua, idioma, dialeto, linguagem.
Olómìnira, adj. Independente.

Òmìnira, ònnira, s. Liberdade.
Àpapọ̀, s. Soma, total, combinação, ato de unir, de juntar.

Ilẹ̀ Bràsíl, Bràsíl, Bìràsílì, Bùràsíìlì, Brasíì, s. Brasil, Pindorama. 

Orílẹ̀-èdè Olómìnira Aparapọ̀ ilẹ̀ Bràsíl, s. República Federativa do Brasil. 

Gùyánà Bràsíl, s. Guiana Brasileira. 

Obìnrin ará Gùyánà Bràsíl, s. Mulher da Guiana Brasileira brasileira

Ti Gùyánà Bràsíl, tí a bí ní ilẹ̀ Gùyánà Bràsíl, adj. Da Guiana Brasileira, nascido na Guiana Brasileira

Ọmọ ilẹ̀ Gùyánà Bràsíl, s. Guianense brasileiro.

Ọkùnrin ará Gùyánà Bràsíl, ọkùnrin ilẹ̀ Gùyánà Bràsíl, s. Guianense brasileiro do sexo masculino, homem guianense brasileiro.

Àwọn ará Gùyánà Bràsíl, s. Guianenses brasileiros.

Àwọn èèyàn ilẹ̀ Gùyánà Bràsíl, s. Povo da Guiana Brasileira.


Podemos ter descoberto como os seres vivos usam a comunicação quântica.

 Ó ṣeé ṣe ká ti ṣàwárí bí àwọn ohun alààyè ṣe máa ń lo ìjùmọ̀sọ̀rọ̀pọ̀ kúnntìkì. 

Podemos ter descoberto como os seres vivos usam a comunicação quântica.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:


https://www.inovacaotecnologica.com.br/noticias/noticia.php?artigo=podemos-ter-descoberto-como-seres-vivos-usam-comunicacao-quantica&id=010150250422#google_vignette


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tá à ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ó, pron. pess. Ele, ela.
O, pron. pess. Você. 
, pron. Você. É usado dessa forma depois de verbo ou preposição.
O, ò, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos que indicam alguém que faz.
O, òo, part. adv. 1. Forma frases exlamativas para ênfase. Ó ti dé o! - Ele já chegou! 2. A forma òo é usada para responder a uma saudação, caso não exista outra estabelecida, ou para concordância diante de uma outra expressão. Ẹ káalẹ́ o - Boa-noite; Òo (respondendo).

 Ìṣeéṣe, ṣíṣeéṣe, s. Possibilidade. 

, v. Enrolar, envolver, enlaçar, en volta de. Colher, ceifar, arrancar. Recolher, dobrar. Parar de. Ser o último, derradeiro. Estar torcido, escurvado. Dar corda num relógio.
, v. Impressionar, impingir. Ler, contar, enumerar.
Káì!, interj. Ah!, oh!
Káì, interj. Exclamação de horror, de choque, de admiração.
Ká ní, obs. Ká ní ẹ tẹ̀tẹ̀ dé, à bá bá wọ́n lọ - Se você chegasse cedo, nós teríamos ido com eles.

, conj.  Que. É a marca do subjuntivo e usada com verbo que expressa obrigação, desejo, permissão, geralmente com o verbo fé ( querer). Ex.: Mo fé kí o wá - Eu quero que você venha.
, conj. A fim de que, de modo que, com a intenção de.
, adv. Antes de. Ex.: kí èmi tó dé - Antes de eu chegar .
, part. Usada entre duas palavras para dar sentido "qualquer". Ex.: Enikéni - Qualquer pessoa. 
, v. Cumprimentar, saudar, aclamar. Visitar. Dever. Ex.: Mo kí i - Eu o saudei. 
Ki, v. Ser grosso, denso, viscoso, compacto.
, v. Comprimir, apertar, pressionar. Proclamar, declinar qualidades. Definir. Pôr fumo no cachimbo. Prender (uma pessoa).
, adv. Não. Faz a negativa dos verbos no tempo futuro e condicional, antes das partículas verbais yíò, ó, ìbá. Fica localizado entre o sujeito eo verbo. Èmi kì ó lọ mọ́ - Eu não irei mais. Kì bá má kú - Ele não teria morrido.

A, àwa, pron. pess. Nós.
A, pref. Adicionado ao verbo para formar substantivos, geralmente concretos, com algumas exceões, Ta- queimar; ata - pimenta.
A, pref. Para dar forma equivalente a Ẹni tí - a pessoa que, aquele que. Em provérbios, poesias e enigmas etc., é impessoal e tem sentido de pessoa, na forma passiva.
Á, part. v.  Forma alternativa para fazer o tempo futuro dos verbos. Á (com significado de ir). Mà á jẹ ẹ̀bà - Eu vou comer pirão de mandioca.
A, á, pron. da terceira pessoa do singular, representado pela repetição da vogal final do verbo. Os demais pronomes possuem formas definidas. Este procedimento é conhecido como o caso objetivo da 3ª pessoa. Ó bá - Ele ajudou; Ó bá a - Ele a ajudou.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. De ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.

Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Tíì, adv. pré-v. Ainda.

Ṣàwárí, v. Descobrir.

Bí ...bá ti, adv. Tanto tempo quanto, como, quando.

Bí... bá, v. aux. Expressa uma condição indefinida.
, prep. Como, da mesma forma que.
, v. 1. Perguntar, indagar de alguém, comunicar. Também usado para formar frases interrogativas; nesse caso, é posicionado no fim da frase. 2. Entregar, distribuir. 3. Gerar, dar nascimento a. 4. Estar zangado, aborrecer.
, conj. v. aux. Se. Indica uma condição.

Àwọn ohun alààyè, s. Seres humanos.

Ṣeé, v. Ser possível.
Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
Mi, pron. poss. Meu, minha.
Yóò, adv. pré. v. Indicador de futuro numa frase afirmativa. Em outras palavras, emprega-se o futuro do presente para expressar uma ação que será executada no futuro. Outros indicadores de futuro: yóó, ó, á, máa, fẹ́.
Máa, part. v. Usada como outra opção para marcar o tempo futuro do verbo, admitindo o pronome pessoal de uma sílaba.
Máa, v. aux. Indica uma ação habitual, costumeira.
Máa ń, a máa, adv. pré v. Ter costume de, estar acostumado, ter maneira de (fazer algo). Emprega-se o presente do indicativo para expressar uma ação constante ou habitual.
Máa, maa, obs. : Colocado antes do verbo, dá um sentido polido a uma ordem.
Dáhùn, v. Responder.
Ìdáhùn, s. Resposta, réplica.
Ìbèèrè, àbèèrè, s. Pergunta, questão, requisição.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Lò, wọ̀, v. Usar.
Ìjùmọ̀sọ̀rọ̀pọ̀ kúnntìkì, s. Comunicação quântica.

Afàiyà, s. Encanto, feitiço, charme, comunicação entre mentes por meios diferentes dos canais sensoriais normais. 

Ìfà-inú, s. Telepatia.

Àsopọ̀ adììtú láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àsopọ̀ adììtú láàárín àwọn pátíkù tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Conexão misteriosa entre partículas (entrelaçamento quântico). 

Ìsopọ̀ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, ìsopọ̀ kùátọ̀mù láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, ìsomọ́ kùátọ̀mù láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ,  ìsomọ́ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àsopọ̀ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Conexão quântica entre partículas. 

Ìsopọ̀ kúnntìkì, ìsopọ̀ kùátọ̀mù, ìsomọ́ kùátọ̀mù, ìsomọ́ kúnntìkì, s. Conexão quântica. Quando duas partículas ficam entrelaçadas, elas se comportam como se estivessem coordenadas entre si, como se estivessem "trocando informações" à distância, de uma forma totalmente estranha à intuição clássica sobre partículas fisicamente separadas. 

Ẹni méjì tó lè fèrò wérò láìsí pé àwọn méjèèjì jíjọ sọ̀rọ̀ pọ̀, s. Transmissão de pensamentos de uma pessoa para outra sem a intervenção dos mecanismos normais de comunicação. 

Físíìsì kùátọ̀mù, físíksì kúnntìkì, s. Física quântica.

Ìṣíkiri àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Movimento de partículas subatômicas.

Àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àwọn pátíkù tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Partículas menores do que átomos.

Ẹ̀rí-ọkàn kọ́smíkì, s, Consciência cósmica. Condição ou percepção interior pela qual a consciência sente a presença viva do Universo e se torna una com ele, numa unidade indivisível; satori (Zen-Budismo); samadhi (Ioga).

Kúántù, kùnáǹtì, s. Quanta.

Ẹ̀rí-ọkàn, kọnsíáǹtì, s. Consciência.
Ẹ̀rí-ọkàn kúnntìkì, s. Consciência quântica. 

Ọpọlọ ẹ̀dá ènìyàn, s. Cérebro humano.

Sẹ́ẹ̀lì iṣan ọpọlọ, s. Célula nervosa, neurônio.


terça-feira, 15 de abril de 2025

Predestinação e livre-arbítrio no conceito yorùbá de pessoa.

Àyànmọ́ àti òmìnira ìfẹ́-inú lójú ìwòye àwọn Yorùbá nípa ẹni.

Predestinação e livre-arbítrio no conceito yorùbá de pessoa.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:


https://templopanteranegra.com.br/predestinacao-e-livre-arbitrio-no-conceito-yoruba-de-pessoa/



Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tá à ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.
Àkúnlẹ̀yàn, s. Destino que é escolhido e recebido enquanto se está ajoelhado no céu antes do nascimento 
aqui na terra.
Orí, s. Cabeça interior, destino.
Kádàrá, s. Destino, sina.
Ayànmọ́, s. Destino que está afixado em uma pessoa, que está além do controle humano e não pode ser alterado.
Àkúnlẹ̀gbà, s. Destino que é recebido enquanto se está ajoelhado.
, ( conj. pré-v.). E, além disso, também. Liga sentenças, porém, não liga substantivos; nesse caso, usar " àti". É posicionado depois do sujeito e antes do verbo.
Ti, àti, conj. E.
Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos. 
Pẹ̀lú, conj. E. Liga substantivos, mas não liga verbos.
Òmìnira ìfẹ́-inú, s. Livre-arbítrio.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Ojú ìwòye, s. Ponto de vista.
Ojú ìwòye àtọwọ́dọ́wọ́, s. Conceiro tradicional.
, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.
, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão.
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Ti lọ, adj. Desaparecido.
, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. De ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.

Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Tíì, adv. pré-v. Ainda.
Mi, pron. poss. Meu, minha.
Yóò, adv. pré. v. Indicador de futuro numa frase afirmativa. Em outras palavras, emprega-se o futuro do presente para expressar uma ação que será executada no futuro. Outros indicadores de futuro: yóó, ó, á, máa, fẹ́.
Máa, part. v. Usada como outra opção para marcar o tempo futuro do verbo, admitindo o pronome pessoal de uma sílaba.
Máa, v. aux. Indica uma ação habitual, costumeira.
Máa ń, a máa, adv. pré v. Ter costume de, estar acostumado, ter maneira de (fazer algo). Emprega-se o presente do indicativo para expressar uma ação constante ou habitual.
Máa, maa, obs. : Colocado antes do verbo, dá um sentido polido a uma ordem.
Ṣeé, v. Ser possível.
Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Ẹ̀dà èèyàn, s.  Homem, ser humano. O indivíduo que pertence à espécie humana.
Èèyàn, s. Povo, gente, pessoas.
Ajọ̀bọ, irúọmọnìyàn, àwọn irúọmọnìyàn, s.  Hominoidea. A superfamília de mamíferos, incluindo macacos antropóides e os seres humanos.
Ọmọnìyàn, ọmọ ènìyàn, s.  Homo sapiens. 
Ènìà, ènìyàn, s. Pessoa. É também usado de forma impessoal para significar povo, seres humanos, alguém. 
Aráàlú, s. Povo do lugar, da cidade, da região.
Ará, ènìyàn, s. Povo. 
Ẹnìkan, s. Ninguém, alguém, qualquer um.
Ẹni, s. Pessoa.
Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma.
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.
Náà, art. O, a, os, as. 
Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.


Pronúncia

Bí wọ́n ṣe ń pe àwọn ọ̀rọ̀ lédè Yorùbá.

Como pronunciar palavras em yorubá.

Ohùn àti pípè tí mo gbọ́ látẹnu Ọ̀jọ̀gbọ́n Muideen Adekunle Adegoke - Voz e pronúncia que ouvi do professor Muideen Adekunle Adegoke: 

Àwo̩n (àwan), pron. Eles, elas.

Ṣùgbọ́n (xùgbán), prep. Mas, porém. 

Ọgbọ́n (gbán. A letra "o̩" pronuncia-se com som aberto), s. Sábio, pessoa inteligente.

Ọgbọ̀n (gbàn. A letra "o̩" pronuncia-se com som aberto), num. Trinta.

Àyàn (ayã), s. Ogã, ogan (tocador de atabaque).

Ògúnlànà (Ogum lànàn, Ogum lànã), s. Ogum criou caminho.

Ògún la ọ̀nà (Ogum la ọ̀nàn. A letra "ọ̀" pronuncia-se com som aberto), s. Ogum criou caminho.

Ọ̀(ònã, ònàn), s. Caminho.

Kan (), num. Um.

Ọm(o̩man, o̩mã. A letra "o̩" pronuncia-se com som aberto), s. Filho. filha.

Omi (omim), s. Água.

Mú padà (mú puadà. Entre p e vogal, pronuncia-se rapidamente e de maneira discreta a letra "u"), v. Trazer de volta, restabelecer.


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Bí ...bá ti, adv. Tanto tempo quanto, como, quando.

Bí... bá, v. aux. Expressa uma condição indefinida.
, prep. Como, da mesma forma que.
, v. 1. Perguntar, indagar de alguém, comunicar. Também usado para formar frases interrogativas; nesse caso, é posicionado no fim da frase. 2. Entregar, distribuir. 3. Gerar, dar nascimento a. 4. Estar zangado, aborrecer.
, conj. v. aux. Se. Indica uma condição.

Ṣeé, v. Ser possível.
Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
, v. Chamar, convidar. Pronunciar.
, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.
Ọ̀rọ̀, s. Palavra, texto, assunto, expressão.
Èdè Yorùbá, s. Língua yorubá.

segunda-feira, 14 de abril de 2025

O entrelaçamento quântico entre neurônios pode explicar a consciência

Ìsomọ́ kúnntìkì láààrin àwọn sẹ́ẹ̀lì iṣan ọpọlọ lè ṣàlàyé ẹ̀rí ọkàn náà.

O entrelaçamento quântico entre neurônios pode explicar a consciência.


Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://www.megacurioso.com.br/ciencia/consciencia-quantica-entrelacamento-nos-neuronios-pode-ser-a-chave-da-razao

https://thequantuminsider.com/2024/08/03/researchers-explore-quantum-entanglements-potential-role-in-neural-synchronization/

https://www.sciencealert.com/quantum-entanglement-in-neurons-may-actually-explain-consciousness

https://institutoavcamazonia.org/experimento-cerebral-sugere-que-a-consciencia-depende-do-emaranhamento-quantico/


Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Afàiyà, s. Encanto, feitiço, charme, comunicação entre mentes por meios diferentes dos canais sensoriais normais. 

Ìfà-inú, s. Telepatia.

Àsopọ̀ adììtú láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àsopọ̀ adììtú láàárín àwọn pátíkù tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Conexão misteriosa entre partículas (entrelaçamento quântico). 

Ìsopọ̀ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, ìsopọ̀ kùátọ̀mù láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, ìsomọ́ kùátọ̀mù láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ,  ìsomọ́ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àsopọ̀ kúnntìkì láàárín àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Conexão quântica entre partículas. 

Ìsopọ̀ kúnntìkì, ìsopọ̀ kùátọ̀mù, ìsomọ́ kùátọ̀mù, ìsomọ́ kúnntìkì, s. Conexão quântica. Quando duas partículas ficam entrelaçadas, elas se comportam como se estivessem coordenadas entre si, como se estivessem "trocando informações" à distância, de uma forma totalmente estranha à intuição clássica sobre partículas fisicamente separadas. 

Ẹni méjì tó lè fèrò wérò láìsí pé àwọn méjèèjì jíjọ sọ̀rọ̀ pọ̀, s. Transmissão de pensamentos de uma pessoa para outra sem a intervenção dos mecanismos normais de comunicação. 

Físíìsì kùátọ̀mù, físíksì kúnntìkì, s. Física quântica.

Ìṣíkiri àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Movimento de partículas subatômicas.

Àwọn èérún tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, àwọn pátíkù tí ó kéré ju átọ̀mù lọ, s. Partículas menores do que átomos.

Ẹ̀rí-ọkàn kọ́smíkì, s, Consciência cósmica. Condição ou percepção interior pela qual a consciência sente a presença viva do Universo e se torna una com ele, numa unidade indivisível; satori (Zen-Budismo); samadhi (Ioga).

Kúántù, kùnáǹtì, s. Quanta.

Ẹ̀rí-ọkàn, kọnsíáǹtì, s. Consciência.
Ẹ̀rí-ọkàn kúnntìkì, s. Consciência quântica. 

Ọpọlọ ẹ̀dá ènìyàn, s. Cérebro humano.

Sẹ́ẹ̀lì iṣan ọpọlọ, s. Célula nervosa, neurônio.

Láàrin, Láààrin, prep. No meio de, entre.

, v. aux. Tender para uma ocorrência.

Ṣàlàyé, v. Explicar.

Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.
Náà, art. O, a, os, as. 
Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.