quarta-feira, 19 de novembro de 2025

Mãe Natureza

 Yèyé Ìṣẹ̀dá (àràmàǹdà obìnrin náà) lóyún nípasẹ̀ àwọn òrìṣà.

A Mãe Natureza (a mulher misteriosa) está grávida por obra dos deuses.

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Yèyé Ìṣẹ̀dá (àràmàǹdà obìnrin náà), s. A Mãe Natureza (a mulher misteriosa).

Ìyá, abiyamọ, yèyé, yé. màmá, s. Mãe.

Àdánidá, ìṣẹ̀dá, s. Natureza.

Ìṣẹ̀dá, s. Criação, origem.

Àràmàǹdà, s. Mistério. 

Obìnrin, s. Mulher.

Náà, pron. dem. Aquele, aquela, aquilo.

Náà, art. O, a, os, as. 

Náà, adv. e conj. pré-v. Também, o mesmo.

Obìnrin tó lóyún, obìnrin aboyún, aláboyún, aboyún, s. Mulher grávida.

Aláboyún tó fẹ́ bímọ, s. Mulher grávida que sente dores de parto.

Lóyún, adj. Grávida, com criança.

Gẹ́gẹ́bí, conj. De acordo com, assim, exatamente.

Gẹ́gẹ́, gẹ́ẹ́, adv. Simultaneamente, exatamente.

Nípasẹ̀, nípa, adv. Sobre, acerca de, concernente.

Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Àwọn òrìṣà, s. Orixás.


Teoria quântica de campos

Tíọ́rì kúántù nípa pápá. 

Teoria quântica de campos.

A teoria quântica de campos (TQC) combina a mecânica quântica e a relatividade restrita para descrever sistemas físicos com um número infinito de graus de liberdade, como a física de partículas. Ela postula que o universo é permeado por campos quânticos, e as partículas fundamentais são excitações (ou "quanta") desses campos. Cada tipo de partícula elementar, como elétrons e fótons, é visto como uma vibração de seu próprio campo fundamental.  

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Tíọ́rì kúántù, s. Teoria quântica.

Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.
Kọjá, prep. Sobre, além de. 
Ní orí, lórí, lérí, prep. Sobre, em cima de, cerca de, acerca de, a respeito de. 
Lórísórí, prep. Em, por, ao. sobre. 
Sórí, prep. Para cima de. 
Nípati, prep. Conforme. 
Lókè, ní òkè, prep. Acima, no alto de.

Pápá, s. Campo.

domingo, 16 de novembro de 2025

Mitologia malgaxe

 Ìtàn àròsọ àwọn èèyàn Madagásíkà (mitologia malgaxe)

A mitologia malgaxe é rica em tradições orais, com divindades como o criador Zanahary e um profundo culto aos ancestrais, chamados Razana. A crença é politeísta e animista, dividindo o mundo entre o céu (Zanahary) e a terra (Ratovantany), onde almas e corpos se separam após a morte. O culto aos antepassados é central, manifestado em rituais como o Famadihana (revirar os ossos) e em crenças de que os ancestrais podem interceder junto a Zanahary. 
Principais crenças e divindades
  • Zanahary: A divindade criadora suprema, associada ao céu. É considerado o criador da vida, e as almas retornam a ele após a morte. Alguns grupos acreditam que o sol personifica Zanahary.
  • Ratovantany: Uma divindade da terra que molda os corpos humanos a partir de barro.
  • Andriamanitra: Significa "Senhor Perfumado" e é o termo usado para se referir aos ancestrais venerados, em contraste com heróis divinos como Andrianerinerina.
  • Razana: O termo geral para os ancestrais. Eles são considerados como aqueles que podem se comunicar com Zanahary, influenciando os eventos na Terra e sendo reverenciados. 
Rituais e práticas
  • Famadihana: Um ritual de grande importância, onde os restos mortais dos ancestrais são desenterrados a cada sete anos, embrulhados em panos novos e reenterrados. É um evento festivo que fortalece os laços familiares.
  • Fady: Um sistema de tabus e proibições que são comuns em muitas culturas malgaxes.
  • Culto aos mortos: A crença de que os mortos se juntam aos seus ancestrais e que estes continuam a ter influência no mundo dos vivos é fundamental. 
Contexto cultural e religioso
  • A religião tradicional, conhecida como Fomba Gasy, tem uma adesão significativa em algumas regiões, como entre o povo Sakalava, que reluta em se converter a religiões de origem estrangeira.
  • É comum que pessoas combinem crenças tradicionais com o cristianismo ou o islamismo, que foram introduzidos mais tarde. As tradições indígenas e as crenças cristãs coexistem, e as pessoas muitas vezes praticam ambas. 

Genocídio bíblico

 Ìpẹ̀yàrun tí lọ́run inú Bíbélì pàṣẹ pé kí wọ́n ṣe.

Genocídio que o Deus da bíblia ordenou que fosse feito.

Diutarónómì (Deuteronômio) 20:11-18

11 Se os seus habitantes aceitarem e abrirem suas portas, serão seus escravos e se sujeitarão a trabalhos forçados.

12 Mas, se eles recusarem a paz e entrarem em guerra contra vocês, sitiem a cidade.

13 Quando o Senhor, o seu Deus, entregá-la em suas mãos, matem ao fio da espada todos os homens que nela houver.

14 Mas as mulheres, as crianças, os rebanhos e tudo o que acharem na cidade, será de vocês; vocês poderão ficar com os despojos dos seus inimigos dados pelo Senhor, o seu Deus.

15 É assim que vocês tratarão todas as cidades distantes que não pertencem às nações vizinhas de vocês.

16 Contudo, nas cidades das nações que o Senhor, o seu Deus, dá a vocês por herança, não deixem vivo nenhum ser que respira.

17 Conforme a ordem do Senhor, o seu Deus, destruam totalmente os hititas, os amorreus, os cananeus, os ferezeus, os heveus e os jebuseus.

18 Se não, eles os ensinarão a praticar todas as coisas repugnantes que fazem quando adoram os seus deuses, e vocês pecarão contra o Senhor, o seu Deus.

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ìpẹ̀yàrun, pípa ẹ̀yà run, ìpalápalù ẹ̀yà, ìpalápatán ẹ̀yà, ìpakúpa, ìpakúpa-ẹ̀yà, ìparun ẹ̀yà, pípa ẹ̀yà ìran kan run, ìpanírun, s. Genocídio. Trata-se de genocídio nas três acepções do Dicionário Houaiss -- de acordo com o entendimento que tem o Tribunal Penal Internacional: "1.1) extermínio deliberado, parcial ou total, de uma comunidade, grupo étnico, racial ou religioso"; "1.2) por extensão, destruição de populações ou povos"; "1.3) aniquilamento de grupos humanos, o qual, sem chegar ao assassínio em massa, inclui outras formas de extermínio, como a prevenção de nascimentos, o sequestro sistemático de crianças dentro de um determinado grupo étnico, a submissão a condições insuportáveis de vida etc" 

Ìpakúpa, s. Massacre. 

Ìpakúpa rẹpẹtẹ náà, s. O holocausto. 

Ìparun ẹ̀yà, s. Limpeza étnica. 

Pípa ẹ̀yà ìran run, pípa ìran run, pípa odindi ẹ̀yà run, s. Limpeza étnica, genocídio. 

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú, s. Massacre de civis. 

Ìpẹ̀yà ìran èèyàn dúdú run, ìparun ẹ̀yà ìran èèyàn dúdú, ìparun ẹ̀yà ìran ènìyàn dúdú, s. Maafa (holocausto africano, holocausto da escravidão ou holocausto negro). 

Ìpakúpa ọ̀pọ̀lọpọ̀ ènìyàn, s. Massacre de muitas pessoas. 

Pípa, s. Ato de matar, matança. 

Ìtàjẹ̀, ìtàjẹ̀sílẹ̀, s. Matança, derramamento de sangue.

Pípa ẹ̀yà ìran Yanomami run tí ó wáyé ní Bràsíl nígbà ìṣàkóso ààrẹ Bolsonaro, s. Genocídio da etnia Yanomami ocorrido no Brasil durante o governo do presidente Bolsonaro.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Stalin ní ilẹ̀ Estóníà, s. Genocídio estoniano sob regime estalinista.

Ìpalápatán ẹ̀yà ti Tutsi àti Hutu tí wọ́n ń gbé ní Rùwándà, s. Genocídio de Tutsi e Hutu que vivem em Ruanda.

Pípa ẹ̀yà run, s. Genocídio em massa. 
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀ àti àmẹ́ríńdíà tí wọ́n ń gbé ní Bràsíl, s. Genocídio de negros e ameríndios que vivem no Brasil.

Ìpẹ̀yàrun tí wọ́n máa ń díbọ́n bí ogun tó ja àwọn oògùn olóró, s. Genocídio disfarçado de guerra às drogas.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará Arméníà, s. Genocídio do povo armênio.
Ìparun ẹ̀yà àwọn ará adúláwọ̀, s. Maafa, genocídio do povo negro, holocausto africano.
Ìparun ẹ̀yà tí ó wáyé ní Rùwándà, s. Genocídio em Ruanda.

Ìṣìkàpa ọ̀pọ̀ rẹpẹtẹ àwọn aráàlú láti ọwọ́ àwọn ìjọba tiwọn fúnra wọn, s. Genocídios de seus cidadãos praticados pelos governos. 
Ìpẹ̀yàrun tó wáyé ní Kàmbódíà, s. Genocídio no Camboja
Ìparun ẹ̀yà náà ní àwọn àgọ́ ìṣẹ́niníṣẹ̀ẹ́ násì, s. Genocídio nos campos de concentração nazistas.

Ìpẹ̀yàrun tó wáyé lábẹ́ ìjọba Bẹnjamínì Nétáníhámù ní ilẹ̀ Palẹ́sìnì, s. Genocídio ocorrido sob o governo de Benjamin Netanyahu na Palestina.

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.
Yáwè, Jahwè, s. Javé (Deus). Àwọn ọ̀mọ̀wé akẹ́kọ̀ọ́jinlẹ̀ kan yàn láti lo “Yáwè” dípò “Jèhófà” - Alguns eruditos preferem traduzi-lo como “Javé”, em vez de “Jeová”.

Jèhófà, s. Jeová (Deus).

Jèhófà Ọlọ́run, s. Jeová Deus.

Yáwè Ọlọ́run, s. Javé Deus.

Jèhófà, Yáwè, Jáà, s. Deus.

Jáà, s. Jah, Yahuah, Yahwah, Iavé, Javé, 
YahwehIaoIae, Iabé, Iaoué, Iaué, Iehouah, Yhwh, Yahweh, Jehovah, Jeová (Deus Altíssimo). Jah é o Deus dos seguidores do movimento rastafári. Religião dos negros da Jamaica e das Antilhas anglófonas. A música reggae é manifestação desse movimento.

Ọlọ́run, s. O dono do céu, o ser supremo.
Elédùmarè, Èlédùmàrè, s. Deus, a divindade suprema. 
Olódùmarè, Olódùmare, s. Deus, o onipotente.  
Èdùmàrè, s. Deus, o ser supremo do universo. Kí ni Ọlọ́run ń fẹ́? - Qual é a vontade de Deus? Ọlọ́run ùn mi Ọba Òkè, ògo ni fún orúkọ Elédùmarè Ọba Adániwáyé mágbàgbé ẹni. Ǹjẹ́ bàbá modúpẹ́ lọ́ọ̀rẹ, ọpẹ́ ìmọ̀, ọgbọ́n, òye tí Ẹ jogún fún mi, modúpẹ́. Modúpẹ́ àǹfààní tí O fún mi láti gbé yobamoodua kalẹ̀, mo sì dúpẹ́ pé ẹ̀mí wà, bí ẹ̀mí bá sì wà, ìrètí ń bẹ. Ọ̀báńjígì gba ọpẹ́ẹ̀ mi, modúpẹ́ -  Meu Deus, o Todo-Poderoso, a glória é o teu nome, Aquele que criou humano para viver na Terra. Pai, obrigado, obrigado para o conhecimento, sabedoria e compreensão que você tem dado para mim, eu agradeço. Obrigado pela oportunidade que me deu para criar yobamoodua, também sou grato pela vida, quando há vida, há esperança. Deus Todo-Poderoso aceitar o meu agradecimento.
Òrìṣà obìnrin, s. Deusa. A kì í fipá mú káwọn míì gba ohun tá a gbà gbọ́ lórí Òrìṣà obìnrin - Nós não devemos forçar ninguém a aceitar nossas crenças sobre Deusa.
Àwọn ọlọ́run àjúbàfún, s.  Deuses, deidades, divindades.
Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Bíbélì mímọ́, bíbélì, s. Bíblia.

Pàṣẹ, v. Dar uma ordem, ordenar. 

, conj. Que, para que, a fim de que. Usado depois de verbos que informam, que fazem uma declaração indireta.
, adj. Completo, perfeito, exato.
, v. Encontrar, reunir, juntar. Dizer que, opinar, expressar uma opinião. Precisar, ser exato. Ser, estar completo.
Péé, adv. Fixamente.

, adv. Antes de. Ex.: kí èmi tó dé - Antes de eu chegar.

, conj.  Que. É a marca do subjuntivo e usada com verbo que expressa obrigação, desejo, permissão, geralmente com o verbo fé ( querer). Ex.: Mo fé kí o wá - Eu quero que você venha.
, conj. A fim de que, de modo que, com a intenção de.
, part. Usada entre duas palavras para dar sentido "qualquer". Ex.: Enikéni - Qualquer pessoa. 
, v. Cumprimentar, saudar, aclamar. Visitar. Dever. Ex.: Mo kí i - Eu o saudei. 
Ki, v. Ser grosso, denso, viscoso, compacto.
, v. Comprimir, apertar, pressionar. Proclamar, declinar qualidades. Definir. Pôr fumo no cachimbo. Prender (uma pessoa).
, adv. Não. Faz a negativa dos verbos no tempo futuro e condicional, antes das partículas verbais yíò, ó, ìbá. Fica localizado entre o sujeito eo verbo. Èmi kì ó lọ mọ́ - Eu não irei mais. Kì bá má kú - Ele não teria morrido.
Ṣeé, v. Ser possível.
Ṣe, v. Fazer, agir, causar, desempenhar. Ser. Usado ao lado de advérbio para exibir certa aparência incomum. Imú rẹ̀ ṣe gọn-gọn - O nariz dele é pontudo. Substitui o verbo principal da frase, caso ele seja um verbo de ação. Ṣé o ti ṣe tán? - Você já terminou?
Ṣe, adv. pré-v. Definitivamente, certamente. Ṣe ni mo lọ - Certamente que eu fui.
Ṣe, part. v. Compõe a forma negativa do verbo jẹ́ (ser). Ìwọ kì í ṣe ọ̀rẹ́ mi - Você não é meu amigo. Kì í ṣe - Não ser.
Ṣe, pref. Usado com certas palavras para dar ênfase.  Má ìyọnu = Má ṣe ìyọnu - Não se aflija.
Ṣe, v. Interrog. Expressa uma forma de questão equivalente  a "por quê?". Ó ṣe jẹ́  pé o lọ  síbẹ̀? - Por quê é que você foi lá?
Ṣe, v. Usado da seguinte forma:  Ẹ ṣe é o (obrigado); Ó mà ṣe é o! (que pena!); Ẹ ṣe é púpọ̀, Ẹ ṣeun púpọ̀ (muito obrigado).
Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

Perguntas e respostas

 Àwọn ìbéèrè àti ìdáhùn nípa àwọn ọ̀ràn tó sábà máa ń dá àríyànjiyàn sílẹ̀ láàárín àwọn ọ̀mọ̀wé.

Perguntas e respostas sobre assuntos que costumam causar polêmica entre os estudiosos.

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Ìbèèrè, àbèèrè, s. Pergunta, questão, requisição.

Àti, Conj. E. Usada entre dois nomes, mas não liga verbos.

Ìdáhùn, s. Resposta, réplica.

Nípa, nípasẹ̀, adv. Sobre, acerca de, concernente a.

Ọ̀ràn, s. Matéria, asunto. Gbìyànjú láti wo ọ̀ràn náà bí wọ́n ṣe ń wò ó - Procure encarar os assuntos do ponto de vista deles. Ọ̀ràn ọ̀hún á yanjú - O assunto será resolvido.

, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.

Tó ń fa éèdì, adj. Que causa a SIDA (AIDS).
Fa àrùn, v. Causar epidemia, espalhar epidemia.
Fa ìparun, v. Causar destruição.
Fà, fà jáde, v. Tirar, remover, puxar. Atrair, seduzir. Arrastar, esparrar. Abater, reduzir.
, adj. Lento, tardio, negligente.
, v. Raspar, esfregar, barbear, limpar. Ocupar o tempo da pessoa.
Fàà, adv. Despreocupadamente.
Fàá, adv. Explosivamente.
Awuyewuye, s. Bulha, discussão, testilha, rixa, luta, desavença, combate, briga, concorrência.
Àríyànjiyàn, s. Argumento, disputa.
Tó sábà máa ń dá àríyànjiyàn sílẹ̀ láàárín àwọn ọ̀mọ̀wé, adj.  Que costumam causar polêmica entre os estudiosos.
Sábà, sáàbà, adv. prev. Normalmente, usualmente.
Máa ń, a máa, adv. pré v. Ter costume de, estar acostumado, ter maneira de (fazer algo). Emprega-se o presente do indicativo para expressar uma ação constante ou habitual.
Dásílẹ̀, v. Fundar estabelecer. Semear, espalhar. Libertar.
Láàrin, Láààrin, prep. No meio de, entre.
Ọ̀mọ̀wé, s. Estudioso, intelectual, PhD, doutor.

quarta-feira, 12 de novembro de 2025

Cobra da Idade da Pedra pode ser sinal mais antigo de religião.

Ejò Sànmánì Olókùúta lè jẹ́ àmì ìsìn tó tíì pẹ́ jù lọ láyé.

Cobra da Idade da Pedra pode ser sinal mais antigo de religião.

Tó o bá fẹ́ ìsọfúnni síwájú sí i - Se você precisar de mais informações:

https://oglobo.globo.com/saude/ciencia/cobra-da-idade-da-pedra-pode-ser-sinal-mais-antigo-de-religiao-4543831

Wo àlàyé ọ̀rọ̀ (veja o glossário):

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.

Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.

Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.

Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ejò, s. Cobra.

Òjòlá ńlá, s. Píton.As pítons pertencem à família Pythonidae, que compreende diversos gêneros e espécies distribuídas amplamente pela África, Ásia e Oceania. Sendo que alguns exemplos notáveis incluem as seguintes espécies: píton-reticulada (Malayopython reticulatus), píton-birmanesa (Python bivittatus), píton-real (python regius) píton-carpete (Morelia spilota), e píton-de-lábios-brancos (Leiopython albertisii) entre outras.

Sànmánì Olókùúta, s. Idade da Pedra.

Ìwé àfọwọ́kọ alábala tó tíì pẹ́ jù lọ láyé, s. Códice mais antigos no mundo.

, v. aux. Poder físico ou intelectual. Mo lè gun ẹṣin - Eu posso montar a cavalo. 
Tendência para uma ocorrência. Dever, precisar. O lè máa ronú pé ẹni pípé ni - Você poderá até acreditar que ele ou ela seja a perfeição em pessoa. “Bí ọmọbìnrin kan bá lè bọ̀wọ̀ fún mi, á jẹ́ pé kò ní ṣòro fún un láti nífẹ̀ẹ́ mi nìyẹn.”—Mark - “Se uma moça é capaz de me respeitar, com certeza é capaz de me amar.” — Mark.
Le, v. Ser difícil, ser árduo. Ser forte, sólido, capaz, poderoso.
, v. Surgir como a lua, aparecer num lugar. Estar em cima, empilhar. Seguir em frente, seguir para longe, correr atrás. Ser mais do que necessário, exceder. Procurar, caçar. Expelir, expulsar, mandar sair. Aumentar.
, prep. Após, depois.
Jẹ, v. Comer, consumir alimento. Ser devedor. Ganhar na loteria, ganhar dinheiro, vencer. Ascender a um título, a um cargo.. Experimentar algo agradável ou desagradável.
Jẹ́, v. Ser. Concordar, permitir, admitir, arriscar-se a um empreendimento. Ser feito de, envolver. Responder, replicar. Chamar-se. ser chamado.
Jẹ̀, v. Jogar algo ao redor. Pastar.
Ẹ̀sìn, ìsìn, rìlíjìọ́nù, s. Culto, religião.

Àmì, s. Sinal, marca, insígnia, símbolo.

Ẹ̀rí, s. Testemunha, evidência, prova, sinal. 

, v. Bastar, ser o bastante, ser o suficiente. Ser igual a, equivaler.

, adj. Suficiente, bastante.
, pron. rel. Que. Contração de tí ó. A partícula ó é sempre usada se tí for seguida por um verbo. Antes de pronome  e substantivo, ela não é usada. Ọkùnrin tó pè mí ẹ̀gbọ́n mi - O homem que me chamou é meu irmão. Kí nìdí tó fi jẹ́ pé Nóà tó gbé ayé ní nǹkan bí ẹgbẹ̀rún márùn-ún [5,000] ọdún sẹ́yìn ni Minnamaria, akẹ́kọ̀ọ́ tí kò tíì pé ọmọ ogún ọdún yìí kọ lẹ́tà tiẹ̀ sí? - Por que Minnamaria, uma estudante adolescente, escreveu sua carta a Noé, homem que viveu há uns 5.000 anos? Ọkùnrin àtobìnrin tó gbé ayé ṣáájú Kristi - Homens e mulheres  que viveram antes de Cristo
Tó, tóó, adv. pré-v. Antes de. É antecedido por kí. Kí òun tó lọ, ó sọ̀rọ̀ pẹ̀lú mi - Antes de ele ir, eu conversei com ele.

Tó wà nínú, adj. Que está dentro.

Tó ti lọ, adj. Que já foi.

Tó ti sọnù, adj. Desaparecido, perdido.

, pron. rel. Que, o qual, do qual, cujo.
, conj. Se. Enquanto, ao mesmo tempo que.
, prep. Desde que.
, v. Bater com a mão ou com algo na mão, acertar o alvo.
, adv. Onde, quando.
Ti, prep. de ( indicando posse). Quando usado entre dois substantivos, usualmente é omitido. Ilé ti bàbá mi = ilé bàbá mi ( A casa do meu pai).
Ti, ti...ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - ambos, eu e minha esposa.
Ti, v. Ter (verb. aux.). Arranhar. Pular.
Ti, v. interrog. Como. Ó ti jẹ́? - Como ele está.
Ti, adv. pré-v. Já. Indica uma ação realizada.
Ti, àti, conj. E.
Ti, part. pré-v. 1. Usada para indicar o tempo passado dos verbos. Èmi ti máa rìn lálé - Eu costumava caminhar à noite. 2. É usada com báwo ni - como - quando se deseja expressar sentimento e posicionada antes do verbo principal. Báwo ni àwọn ti rí? - Como eles estão?.
Tìti, adv. Tremendamente, violentamente.
Títí, adv. Continuamente, constantemente.
Títí, prep. Até.
Tìtì, adv. Tremulamente, balançadamente.
Títì, adj. Trancado, que deve ser empurrado, fechado.
Títì, ọ̀nà, s. Via pública, rua, passagem.
Ti... ti, adj. Ambos... e. Ti èmi ti ìyàwó mi - Ambos, eu e minha esposa.
Títi-àiyé, adv. Eternamente.
Títí dé, prep. Até. (referindo-se a um local ou espaço).
Títí di, prep. Até. (referindo-se a período de tempo).
Títí  láé, títí láí, adv. Perpetuamente, para sempre, definitivamente.
Títilọ, adv. Continuadamente, assim por diante.

Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.

Tíì, adv. pré-v. Ainda.

Pẹ́, v. Ser longo, demorar, tomar muito tempo. Atrasar-se, tardar. Ser grato, agradecer. Evitar, esquivar-se. Ser recente.

Gàgàgúgú, adj. Muito grande, pesado.
Gajù, gajùlọ̀, adj. Mais do que. Grau comparativo e superlativo de ser alto.

Kéré jú, v. Ser muito pequeno, menor.
Kéré júl, adj. Muito menor.

, v. Atirar, arremessar, lançar, descartar. Exceder, passar a frente, ser superior a. Entregar-se, render-se, libertar-se.
Ju, v. Ser bichado, ser gasto, ser desgastado.
, v. Ser fácil.
Jù, jùl, adj. comp. Mais do que, excessivo, demais.
Ga, v. Ser alto. Promover, exaltar.

, v. Abrir algo tendo que fazer pressão sobre. Enganar, fraudar. Deitar-se.
, v. Estar cansado.
Gàá, s. Lugar onde guardam os bois, estábulo.

Ẹ̀yà ìran, s. Etnia, grupo étnico.

Àwọn èèyàn Bushmen, s. Povo San,  povo Bosquímano.

Àwọn ẹ̀yà Bushmen, s. Tribos bosquímanas.
Ilẹ̀, s. Terra, solo, chão.
Ayé àtijọ́, ayéijọ́un, s. Mundo antigo.
Àdánidá, s. Natureza.
Ayé, gbogbo ẹ̀dá, àgbáyé, s. Universo. Èrò wọn ni pé sáyẹ́ǹsì ní tirẹ̀ ń ṣàlàyé nípa bí ìwàláàyè, ayé àti ọ̀run ṣe bẹ̀rẹ̀, nígbà tí ìsìn ń ṣàlàyé ìdí tá a fi dá àwọn nǹkan wọ̀nyí - Para elas, cabe à ciência explicar como a vida e o cosmos vieram à existência, ao passo que a religião deve explicar principalmente o porquê.
Ilẹ̀-ayé, ayé, ilé-ayé, s. Terra (planeta terra).
Plánẹ̀tì ilẹ̀-ayé, s. Planeta terra.
Àwòrán ẹlẹya mẹ́ta, s. Holograma.
Àgbáyé, s. Mundo, universo, cosmo. 
Ayé, àiyé, s. Mundo, planeta.
Ìsìn tó tíì pẹ́ jù lọ láyé, s. Religião mais antiga do mundo.


segunda-feira, 27 de outubro de 2025

Desbatismo

Ǹjẹ́ ìjọsìn àwọn Òrìṣà Àmẹ́ríńdíà ni ẹ̀sìn kan? 

O culto aos Encantados é uma religião?

Na verdade, a etnia tupinambá, foi quem criou uma religião para enfrentar a religião católica. Na religião do colonizador, o batismo cristão era doente, adoecia a população e as pessoas morriam. Em 1538, em oposição ao catolicismo, Tamandaré fundou a religião tupinambá. Ele foi o primeiro indígena que saiu de Ilhéus para convidar os demais a irem em busca de uma terra sem males. Para entrar nessa terra sem males, os indígenas teriam que passar pelo ritual do desbatismo que envolvia folhas, incenso e defumação. Toda esta história foi registrada quando a Santa Inquisição queimou Tamandaré e Tupandeci.

Ọ̀wọ́ ọ̀rọ̀ tó wà nínú èdè, àwọn ọ̀rọ̀ tó máa lò, àkójọ ọ̀rọ̀ tí ò ń lò lójoojúmọ́, àwọn àkànlò ọ̀rọ̀, àwọn àkànlò èdè, ọ̀rọ̀ tó máa ń sọ, àkànlò èdè lọ́nà tó gún régé (vocabulário).

Nwọ́n, pron. pess. Eles, elas. Expressa uma ação que não é creditada a nenhuma pessoa em particular.
Àwọn, wọ́n, pron. Eles, elas. É também usado como partícula para formar o plural do substantivo; neste caso, é posicionado antes do substantivo.
Wọn, pron. oblíquo. A eles, a elas.
Wọn, pron. poss. Deles, delas.

Ǹjẹ́, part. interrog. Será que? Forma reduzida de hunjẹ́.

Ṣé, ǹjẹ́, part. interrog. Será que?. Inicia uma frase interrogativa quando exigem respostas sim (bẹ́ẹ̀ni, ẹ́n) ou não (bẹ́ẹ̀kọ́, rárá, ẹ́n-ẹ́n). Ṣé o mọ ọ̀nà? - Você conhece o caminho?  Rárá, èmi kò mọ̀ - Não, eu não conheço.

Ààtò fífagilé ìrìbọmi táwọn Kristẹni ń ṣe, s. Ritual de anulação do batismo cristão, desbatismo. 

Ìrìbọmi táwọn Kristẹni ń ṣe, s. Batismo realizado por cristãos.

Ìdáríjì ẹ̀ṣẹ̀, s. Anulação do pecado.

Àwọn òrìṣà Íńkà, s. Deuses incas.

Àwọn òrìṣà Àmẹ́ríńdíà, s. Deuses ameríndios

Àwọn Àmẹ́ríńdíà ará Tupinambá, s. Indígenas tupinambás.

Ìjọsìn, àjọsìn, s. Culto comunal.

Nínú, prep. Dentro, no interior de.
Inú, s. Estômago, ventre, interior, interno, no íntimo de.
Ń, v. Estar. Indicador de  gerúndio.
Ń, adv. pré-verbal. O prefixo "ń" no verbo indica não só uma ideia presente como uma ação que esteja ocorrendo, em desenvolvimento (gerúndio). Pela sua função, é equivalente ao verbo auxiliar estar em português.
L', pref. No.
L, pref. Forma modificada da palavra ní quando seguida de palavra iniciada por vogal diferente de i.
, prep. Contração da preposição ní e substantivo. Quando a vogal inicial do substantivo não é i, a consoante n da preposição se transforma em l, e a vogal i toma forma de vogal do substantivo posterior. Mas se a vogal do substantivo é i, ela é eliminada. Ní àná ( l'ánàá ). Ní ilé (ní'lé)
, part. enfática. Usada na construção de frases, quando o verbo tiver dois objetos, o segundo objeto é precedido por " ní".
, prep. No, na, em. Usada para indicar o lugar em que alguma coisa está. Indica uma posição estática.
, v. Ter, possuir, dizer.Transportar carga em um barco ou navio. Ocupar, obter, pegar.
Ni, v. Ser, é.
, pron. dem. Aquele, aquela. Requer alongamento da vogal final da palavra que o antecede somente na fala. Ex.: Fìlà ( a ) nì = aquele chapéu.
Ẹ̀sìn, ìsìn, s. Religião. 
Ẹ̀sìn ìbílẹ̀, s. Religião tradicional, religião originária.
Àwọn akéde kan, s. Alguns publicadores. 
Kàn án mọ́gi!, v. imper. Crucifica-o!, Para a estaca com ele!  Bẹ̀rẹ̀ sí fẹ̀sùn kàn án - Começou a acusá-lo.
Ìkan, ọ̀kan, num.  Um.
Kan, v. Tornar azedo.
Kan, adj. Amargo, ácido, azedo. Longe, ao largo.
Kan, num. e art. Um, uma.
Kàn, adv. pré. v. Somente, simplesmente.
Kàn, v. Atingir, tocar, alcançar. Pregar com um martelo. Bater na porta, bater com a cabeça como um carneiro. Girar, retornar, fazer um rodízio. Referir-se a, aludir, recorrer. Devolver, interessar alguém.
Kán, v. Pingar, gotejar ( a chuva ou qualquer líquido). Quebrar, partir, estalar algo sólido.
Mọ́gi, s. Estaca.